دکتر علی قلی جوکار
جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
تحلیل عنصری جامعه مجازی
بدیهی است هم اکنون فن آوری های رسانه ای ، اطلاعاتی و ارتباطی به همه حوزه ها و فضاهای اجتماعی ،نهادی و فردی در جامعه بشری وارد شده ،و ارزش های فرهنگی ، اجتماعی، اقتصادی ،سیاسی ،شیوه و سبک زندگی، و معرفتی و شناختی انسان ها را باشدت های متفاوت تحت تاثیر قرار می دهند .به باور امانوئل کاستلز ؛ فن آوری های نوین اطلاعات، نقاط دور عالم را در شبکه های جهانی به هم پیوند داده ، ارتباطات رایانه ای مجموعه ای از جوامع مجازی را به وجود می آورند که نتیجه آن دگرگونی همه ساختارها و فرآیندهای مادی و معنوی بشر بوده است ( کاستلز ، 1380 : 48) . روشن است که به تناسب بهره مندی هر کدام از جوامع از فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی،میزان دسترسی مردم به این فرایند ، تغییرات اجتماعی شدت و شتاب بیشتری خواهد گرفت .
بنابر این بین شدت بهره مندی از فن آوری های اطلاعاتی،رسانه ای- ارتباطی و شکل گیری زندگی اجتماعی مجازی پیوندی متقابل برقرار است و نگاه علوم اجتماعی به این پدیده ، معطوف به زمینه ها ، عملکردها ،آثار و نتایج آن است . بنابراین جامعه مجازی براساس عناصری اساسی همچون فن آوری اطلاعات نوین که منجر به ایجاد جامعه ی شبکه ای شده است ،رسانه های اجتماعی که در آن تولید و انتشار محتوا برجسته می گردد، و فضای سایبری که در آن مجموعه ای از تعامل های انسانی از طریق رایانه و فن آوری های نوین ارتباطات بدون در نظر گرفتن فضا- مکان، شکل می گیرد (خانیکی و بابایی ، 1390 ) . به طور کلی جامعه مجازی از سه عنصر کلیدی ترکیب یافته است که عبارتند از فن آوری های نوین اطلاعاتی،رسانه های اجتماعی ، فضای سایبری وظرفیت ها وقدرت نرم آن ها ، که در زیر به تحلیل هرکدام می پردازیم .
1 – فن آوری های نوین اطلاعات
توسعه فن آوری ارتباطاتی و اطلاعاتی نوین ، زمینه ساز پیدایش یک چرخش اساسی در شیوه و سبک زندگی فردی و اجتماعی انسان شده است به نحوی که انسان ها بدون محدودیت زمان – مکانی به راحتی می توانند در تعامل، و از اتفاقات و پیشامدهای علمی و پژوهشی،فرهنگی ، اجتماعی و بسیاری از موضوعات در حداقل زمان ممکن مطلع گردند . شاید بر همین اساس بوده است که مانوئل کاستلز با طرح مفهوم « جامعه شبکه ای » ، ویژگی های مهم این عصر و جامعه شبکه ای را «دگرگونی فرهنگ مادی» بشر می داند. کاستلز معتقد است ابعاد بنیانی نظریه جامعه شبکه ای و فن آوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی جدا از مسیری که رسانه های سنتی پیموده اند نیست با این حال زمینه اجتماعی و سیستم ارتباطات متفاوت بوده است ( همان) . جذابیت های جریان آزاد اطلاعات و امکاناتی که فن آوری های نوین در اختیار طیف وسیعی از کنشگران جامعه مجازی قرار می دهد ، بسیاری از مقاومت ها را شکسته و چالش های عظیمی را در حوزه های فرهنگی اجتماعی،و سیاسی پیش روی واحدهای سیاسی جهانی قرار می دهد . به اعتقاد کاستلز پیامدها و آثار گسترده فن آوری نوین در حوزه معرفت زندگی، معلول پنج مولفه ی مهم شامل ؛ محوریت بافتن اطلاعات ،شمول و فراگیری ارتباطات ،منطق شبکه ای ، و انعطاف و همگرایی عام ، است . پس جامعه جهانی کنونی در معرض سه فرآیند مستقل تاریخی انقلاب اطلاعات ، تجدید ساختار نظام سرمایه داری ، و جنبش های نوین اطلاعاتی، قرار گرفته است( کاستلز ، 1380 : 94-93 ) .
2 – رسانه اجتماعی
منظور از رسانه اجتماعی ، رسانه هایی مانند بلاگ ،ویکی و یا سایت های میزبان قطعات ویدئویی است که در آن امور تولید ویدئو،صدا،متن و چند رسانه ای توسط کاربران تهیه،و درمحیط های اجتماعی( مجازی)منتشر،و میان کاربران همتا به اشتراک گذاشته می شوند. در این تعریف، تولید و انتشار محتوا برجسته می گردد. این تعریف بر اساس مشارکت کاربر و تولید محتوا توسط او ، شکل گرفته وسایت های شبکه سازی اجتماعی مانند لینکدین ، فیس بوک ،سایت های نشان گذاری اجتماعی همچون دلیسش[1] ، سایت های اخبار اجتماعی نظیر دیگ[2] یا اِدیت[3] و سایر سایت هایی که کانون توجه شان با کاربران است ، را شامل می شود ( خانیکی و بابایی ، 1390 ) .
3 – فضای سایبری
مفهوم فضای سایبری به فضایی ساختگی و خیالی از واقعیت مجازی و اینترنتی بر می گردد که در آن کاربر از طریق آن به فضای واقعیت مجازی وارد می شود . فضای سایبری با ویژگی هایی چون میزان دسترسی ، چگونگی دسترسی ، راهبری ، فعالیت اطلاع یابی ، بالندگی و …. شناخته می شود . در واقع فضای سایبری از طریق دنیای جدید ، و موازی با خطوط ارتباطی رایانه های جهان ، خلق ، نگهداری و توسعه می یابد . از جمله مهمترین ویژگی های فضای سایبری می توان به مواردی همچون اینکه فضای سایبری: به مثابه ی بازگویی تاریخ فن آوری ها و رایانه ، سیر تکامل آن ها و نقش آن ها در شکل گیری این فضا ، بیان نقش اینترنت ، روند تکامل و دسترسی کاربران به فضای نوین ، و داد و ستد در همه ابعاد ،فضای سایبری به مثابه ی واقعیت مجازی که توانایی شبیه سازی موجودیت ها ، فضای سایبری به معنای بیان رابطه تنگاتنگ فن آوری و متغیرهای مهم سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی که اساس جامعه سرمایه داری را بنیان می نهند( این تفسیر از فضای سایبری به مقوله مالکیت،مدیریت اطلاعات، کنترل، دسترسی، دار و ندار، و دموکراسی می پردازد) ، به مثابه ی فضای کار و کارآفرینی و نه صرفاً بیان آزادانه و انباشت ثروت ،و در نهایت فضای سایبری به مثابه ی بازخوانی نقش کنشگران در فضای مجازی در ساختن و تکامل فضای سایبری نمادین و … ، اشاره کرد ( خانیکی و بابایی، 1380 : 23 ر.ک. دوران ، 1381 : 14 ) . بر این اساس اکنون می توان تعریفی نسبتاً مشخص تر از فضای سایبری ارائه داد و آن این که؛ فضای سایبری عبارت است از فضایی روانی – خیالی که در آن افکار کاربران مجذوب توهمی رویاگونه شده ،و دنیایی مفهومی از تعاملات شبکه ای شده بین افراد و آفریده های معنوی آن ها و هر آن چه همراه آن است ، که دارای حالتی از اندیشه است که افراد در ارتباط با یکدیگر در این فضا، به وسیله بازنمایی های دیجیتالی زبان و تجربه های حسی ، به اشتراک می گذارند .
4 – ظرفیت ها و قدرت نرم جامعه مجازی
طی دهه های اخیر فضای مجازی روز به روز در حال گسترش و قدرت یابی در همه زمینه ها و حوزه های زندگی نوع بشر بوده است.این فضا از لحاظ تکنولوژی های جدید،فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی،جریان آزاد اطلاعات و فن آوری ،ایجاد فضای تعامل انسان ها در همه زمینه ها ، تولید محتوا ،گسترش و به اشتراک گذاری دانش و داده های مختلف ،ایجاد فضا و سالن های گفتگو( چت روم ها) بدون در نظر گرفتن فضا – مکان ، گسترش کنش های انسانی ، اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی ،پزشکی و بسیاری از حوزه های دیگر روز به روز در حال گسترش و رو به توسعه بوده ، و جامعه ای مجازی به مثابه ی جامعه ای واقعی در سطح جهانی را به وجود آورده ، و قدرت ،ظرفیت و پتانسیل های فراوان در عین حال ارزانی را به بشر هدیه داده است به نحوی که تاریخ زندگی اجتماعی بشر نمونه آن را به یاد نمی آورد . البته این جامعه برای بشر بدون آسیب هم نبوده اما آسیب های آن در مقایسه با پتانسیل های مثبت جامعه مجازی ، طبیعی و قابل اغماض می نماید چرا که در جامعه واقعی هم آسیب های فراوان وجود دارند با این وجود نمی توانیم جامعه واقعی را به این دلیل که در آن به عنوان مثال آسیب هایی چون جنگ ،جنایت ،خون ریزی و … روی می دهد، نادیده بگیریم واز زندگی در آن کناره گیری کنیم .
بررسی آسیب شناختی گسترش فضای مجازی
اگرچه توسعه و گسترش روزافزون فضای مجازی و ورود آن به تمامی حوزه های کنش انسانی، اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی ، علوم انسانی و شناختی و معرفتی و حتی جنبش های اجتماعی و در نتیجه ایجاد جامعه ای به تمام معنا مجازی، ظرفیت ها و پتانسیل های فراوانی برای بشر به ارمغان آورده ، اما هانطور که گفته شد این فضا بدون ورود آسیب بر کنشگران اجتماعی از همه ی طیف ها نیز، نبوده است. پیچیدگی های فضا درجامعه مجازی برای کنشگران ،و تعامل و کنشِ کنشگر فضای مجازی همزمان با هزاران کنشگر که اکثرشان فقط هویت مجازی دارند نه هویت واقعی، و اهداف مختلف و بعضاً بدخواهانه ای را دنبال می کنند،بدیهی است جای نگرانی زیادی وجود دارد. در این صورت چنانچه کنشگر از لحاظ شناختی ضعیف بوده و از طرفی از بسیاری از مواهب اجتماعی همچون گردش آزاد اطلاعات( در جوامع بسته تر) بی بهره،و در جامعه ای آزاد پرورش نیافته باشند، برای ورود به چنین جامعه پیچیده ای آمادگی لازم را نداشته و منفعل خواهد بود .لذا دیری نخواهد پایید که مجذوب زرق و برق، اندیشه ها و نمادهای نوین زندگی کنشگران نظام سرمایه داری شده ،سبک و شیوه زندگی ، هویت و ارزش های فرهنگی او در معرض تغییر و تحول قرار خواهد گرفت. همچنین چنانچه ساختار فرهنگی وذهنی چنین مخاطبانی آمادگی مواجهه شدن با این شرایط را نداشته و انعطاف ناپذیر باشد ،فرو خواهد ریخت.این پیامد احتمالا همان نتیجه مطلوبی است که نظام سرمایه داری می طلبد. اما این که جامعه مجازی با وجود دارا بودن ظرفیت های مثبت فراوان ،چه آسیب هایی خواهد داشت، می توان مهمترین آسیب ها و پیامدهای آن را عبارت از ؛ ایجاد کانون های شکل گیری گروه های بزهکار،کلاهبردارو هنجار شکن ،در معرض سوء استفاده قرار گرفتن کنشگران جامعه مجازی توسط افراد ، سازمان ها و دولت ها ، و ایجاد جامعه دو قطبی یعنی جامعه ای که بخشی از آن با دسترسی ، مشارکت و کنشگری در شبکه های اجتماعی به نوعی درک از پدیده ها و رویدادها و بخشی از جامعه که چنین درک و دسترسی نداشته و درکی متفاوت با بخش اول دارند ، و در آخر اینکه فضا و جامعه مجازی ممکن است زمینه را برای فعالیت افراد و سازمان های جاسوسی دولت های متخاصم فراهم آورده ،منافع ملی جامعه را به مخاطره بیاندازد .
نتیجـه گیـری
توسعه روزافزون تکنولوژی و فن آوری نوین اطلاعاتی،ارتباطی – رسانه ای ،و رسوخ آن به همه فضاهای اجتماعی،سازمانی و فردی ،شیوه زندگی روزمره ،اشتغال و معرفت انسانی ، فضایی وسیع،رو به توسعه ، دارای پتانسیل های فراوان و مجازی را به وجود آورده است که علاوه بر تغییر و تحول در تولید مفاهیم اجتماعی وفرهنگی، فضایی را نیز برای جنبش های اجتماعی ایجاد کرده است . این فضا که تمام جنبه های کنش های اجتماعی ، فرهنگی ،اقتصادی،و سیاسی را در بر گرفته، خود تبدیل به جامعه ای وسیع با ظرفیت ها، قابلیت ها، و پتانسیل های گسترده و قوی، شده است .این فضا و جامعه، امکانات فراوانی برای رشد رسانه های اجتماعی، شبکه های اجتماعی،تولید محتوا توسط خود کاربران ، نرم افزارها و ابزارهای پیشرفته برنامه نویسی ، تعامل کاربر با صدها و هزاران کاربردیگر در سرتاسر دنیا بدون محدودیت های زمان- مکانی، توسعه جامعه اطلاعاتی ، توسعه دانش ، رموز ، سنجش ها، شاخص ها، سرگرمی های همراه با تخیل و تجربه وحسّ و …. به وجود آورده است . همه این مولفه ها وقتی در یک مجموعه قرار می گیرند تبدیل به قدرتی مهار ناشدنی گشته و می تواند تبدیل به شمیری دولبه در دست نظام های سرمایه داری شده تا به وسیله آن بتوانند به اهداف خود نه تنها برای استعمار اقتصادی،بلکه استعمار در حوزه های فرهنگی، اجتماعی،سیاسی و … در جهان سوم برسند و البته وسیله ای برای جاسوسی از کشورهای مقصد . اما جهان سوم برای کاهش آسیب های احتمالی شهروندان خود از آسیب های جامعه مجازی ، می توانند با آموزش هرچه بیشتر شهروندان کنشگر و ایجاد آمادگی برای ورود به این جامعه و کنشگری درآن ،افزایش گفتمان های آزاد،گردش آزاد اطلاعات،تمرین دموکراسی در میان شهروندان،گردش نخبگان در دسترسی به منابع قدرت و ثروت بر اساس شایستگی های کنشگران،جلب اعتماد وسرمایه اجتماعی توسط نهاد قدرت، افزایش تحمل نظر مخالف در فضای واقعی و بسیاری از ابعاد و مولفه هایی که برای پرورش شهروندان قوی در یک جامعه واقعی ضروری است، با استفاده هرچه بیشتر از این جامعه مجازی واقعی،بتوانند به توسعه علمی ، فرهنگی،اجتماعی ،وسیاسی،کسب قدرت نرم ، و هر آنچه از منافع که این جامعه در اختیار آن ها قرار می دهد،بپردازند؛ چرا که انفعال در برابر چنین پروژه عظیم انسانی، به جز عقب ماندگی هرچه بیشتر جهان سوم و سوء استفاده هرچه تمام نظام سرمایه داری از این موهبت بی نظیر، نتیجه ای دربر نخواهد داشت . پس به جامعه مجازی خوش آمدید .
فهرست منابع
– اسمیت ، فلیپ (1383 ) ، درآمدی بر نظریه ی فرهنگی ، ترجمه ؛ حسن پویان ، تهران ، دفتر پژوهش های فرهنگی .
– امیرمظاهری ، امیرمسعود و سلیمی ، مریم (1390 ) ، تحول وسایل ارتباطی در سال های 2011 – 2010 و آینده نگری آن ، تهران ، مجله جهانی رسانه – نسخه فارسی ، دوره 6 ، شماره 2 ، شماره پیاپی 12 ، پاییز 1390 .
– پازکی زاده ، زهرا و تیشه یار، ماندانا ( 1389)، چالش های ارتباطی در روابط میان فرهنگی ، تهران ، فصلنامه تدبیر ، شماره 219 ، مرداد 1389 .
– تامپسون ، جان برکشایر (1379 ) ، رسانه ها و نوگرایی ؛ نظریه ای اجتماعی در باره ی رسانه ها ، ترجمه ؛ علی ایثاری کسمایی ، تهران ، انتشارات موسسه ی ایران .
– تامپسون ، جان (1392 ) ، نقش رسانه در توسعه ی همه جانبه ی کشور ، ترجمه ؛ محمد حسن آغاز تهران ، روزنامه تابناک ، ۱۶ آذر ۱۳۹۲ .
– خانیکی، هادی و بابایی،محمود(1390)، فضای سایبری و شبکه های اجتماعی ، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی،دوره اول،شماره 1 ،پاییز و زمستان 1390 ، صص 93-71 .
– شیلر، هربرت(1375) ،اطلاعات و اقتصاد بحران، ترجمه ؛ یونس شکرخواه ،تهران: آفتاب ، 1375 .
– شیلر، هربرت (1390) ،ارتباطات و سلطه فرهنگی،ترجمه کاظم معتمدنژاد ، رویاپور وکیل، شراره امیرخلیلی، تهران ،نشر علم ، 1390 .
– وبستر،فرانک ، نظریات جامعه اطلاعاتی، ترجمه؛ اسماعیل قدیمی ، تهران ،انتشارات قیده سرا ، 1383
– وحدتی ، مهرداد ( 1380) ، صنایع فرهنگی ، مانعی بر سر راه آینده ی فرهنگ ، تهران ، انتشارات موسسه ی پژوهشی نگاه معاصر .
– کاستلز،مانوئل(1997) ،عصر اطلاعات : اقتصاد ،جامعه و فرهنگ :ظهور جامعه شبکه ای، ترجمه احد عقیلیان،افشین خاک باز ، تهران ،انتشارات طرح نو ،1389 .
– عاملی،سعیدرضا(1397)، مصاحبه ؛ تفاوت فضای مجازی و رسانه چست، همشهری آنلاین ،سه شنبه 11 دی ماه 1397 .
– علیزاده ،مریم (1398)، بررسی سه نظریه در تبیین یک رویکرد به فضای مجازی؛ جامعه اطلاعاتی چیست ،سایت پرسمان دانشگاهیان ، 1391 .
– عظیمی ، لیلا (13980 ) ، بررسی نظریه های جامعه شناختی مکتب فرانکفورت پیرامون صنایع فرهنگی (به طور خاص رسانه تلویزیون ) ، کرمانشاه ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه ، همایش ملی صنایع فرهنگی و نقش آن در توسعه ی پایدار .
– مک کوایل ، دنیس و ویندال، سون(1388 )، مدل های ارتباطی ، ترجمه ؛ گودرز میرانی ، تهران ، دفتر پژوهش های رادیو .
– مهرداد ، هرمز(1380 ) ، مقدمه ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی ، تهران ، نشر فاران – ۱۳۸۰ .
– نوده ، محمدجعفر (2012 ) ، نظریه های ارتباط جمعی ، گرگان ، دانشگاه گلستان ، دانشکده علوم انسانی .
– هنسون،جریس واومانارولا(1388)،تکنولوژی های جدید ارتباطی در کشورهای در حال توسعه ،ترجمه؛داوود حیدری،تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،مرکز تحقیقات رسانه ها ،1378 ، ویرایش دوم .
واژگان کلیدی: تحولات، قدرت نرم ، جهان امروز ، جامعه ی مجازی ، دکتر علی قلی جوکار
[1] . Del.icio
[2] . Digg
[3] . Eddit
