کریدور میانه در گرجستان و چشم انداز پیش رو

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

پروژه کریدور میانه که به نام مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر نیز شناخته می شود، کریدور ترانزیتی است که شرق آسیا و اروپا را از طریق آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی به هم متصل می کند. این کریدور به دلیل اینکه از دو دریا و چندین کشور عبور می‌کرد، کمتر از مسیر زمینی شمالی یعنی از طریق روسیه مورد توجه قرار می‌گرفت اما به دلیل جنگ روسیه و اوکراین انبوهی از محموله های بین المللی به سمت مسیر جنوبی-کریدور میانه- هدایت شدند و در حال حاضر این کریدور ضمن اینکه به عنوان بخشی از ابتکار کمربند و جاده چین در نظر گرفته می شود از اهمیت زیادی برخوردار شده است.

حمله روسیه به اوکراین، گرجستان را در مرکز مسیر اصلی ترانزیتی جایگزین قرار داد که شرق را به غرب متصل می کند و در عین حال روسیه را دور می زند. در این راستا تفلیس به احیاء پروژه بندر آناکلیا در آبهای عمیق اش پرداخته است و درصدد تکمیل ساخت بزرگراه اصلی شرق به غرب کشور همچنین راه اندازی یک پروژه کابل زیر آب و نوسازی سیستم راه آهن جهت افزایش ظرفیت برای جابجایی محموله های بین المللی می باشد. 

با این حال کشورهای مسیر ترانزیتی انتظار دارند این کریدور پس از برطرف شدن چالش های زیرساختی به پتانسیل واقعی خود برسد و این مستلزم سرمایه گذاری خارجی در بخش های خصوصی است(1). در این راستا کشورهای مختلف با استراتژی های متنوع خواهان افزایش نفوذ و حضور در گرجستان از طریق سرمایه گذاری بر روی بخش های اقتصادی به خصوص کریدور میانه هستند و هر یک سیاست های خود را دنبال می کنند که در ادامه به اختصار به آنها می پردازیم.

• اتحادیه اروپا 

بحران اوکراین، تغییر عمده‌ای در ژئوپلیتیک و مسائل اقتصادی گرجستان ایجاد کرده است به طوری که روابط گرجستان و اتحادیه اروپا را متحول ساخت. در سال 2014 گرجستان توافقنامه همکاری با اتحادیه اروپا، از جمله منطقه آزاد تجاری جامع (DCFTA) را امضا کرد. اگرچه اتحادیه اروپا شریک تجاری اصلی گرجستان باقی مانده است، سهم اتحادیه در تجارت خارجی این کشور حتی پس از یک دهه از اجرایی شدن منطقه تجارت آزاد رشد نکرده است. تهاجم روسیه به اوکراین منجر به افزایش مبادلات تجاری اتحادیه اروپا و گرجستان شد – اما به روش هایی که باید برای اتحادیه نگران کننده باشد. در سال 2022، صادرات اتحادیه اروپا به گرجستان 58 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت که بزرگترین رشد سالانه در دهه گذشته بود.

با وجود این چالش ها، اتحادیه اروپا همچنان بزرگترین تامین کننده سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) در گرجستان، عمدتاً در خدمات مالی، بیمه، تولید و انرژی است. اگرچه گرجستان همانند دو کشور قفقاز جنوبی دارای اقتصادهای نسبتاً کوچک با جذابیت اقتصادی مستقیم محدود برای اتحادیه اروپا است، اما این اتحادیه نمی تواند نسبت به اهمیت ژئوپلیتیکی آن بی تفاوت باشد و کماکان این کشور برای آنها به عنوان دروازه ای مهم بین اروپا و آسیا در تقاطع کریدورهای تجاری بین المللی عمل می کند.

• روسیه

تحریم‌های اتحادیه اروپا که تلاش‌های ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه برای حفظ بودجه جنگ روسیه را هدف قرار می‌دهد، تأثیر عمده‌ای بر اقتصاد گرجستان همچنین کریدورهای تجاری منطقه ای داشته است. از یک سو اثرات جنگ در اوکراین رشد دو رقمی تولید ناخالص داخلی گرجستان بود که در سال 2022 بیش از 10 درصد افزایش یافت. این رشد عمدتاً به دلیل افزایش مصرف، ناشی از ورود مهاجران و نقل و انتقالات پول از روسیه بود. با این حال، این به رشد پایدار اقتصاد گرجستان کمکی نکرد زیرا به جای افزایش ظرفیت تولید کشور، ساختارهای مبتنی بر مصرف را بیشتر تقویت کرد. علاوه بر این، این روند به افزایش نابرابری در کشور کمک کرد، چرا که افزایش شدید تقاضای کل و تشدید نقل و انتقالات پولی باعث افزایش تورم و هزینه های زندگی مانند قیمت اجاره مسکن شد.

از سوی دیگر افزایش شدید تجارت از طریق گرجستان منجر به تقاضای بیشتر برای کریدور میانه شده است. با توجه به این روند، به نظر می رسد افزایش تجارت به نفع تقاضای روسیه است چرا که مسیرهایی را برای کالاهای روسی برای رسیدن به بازارهای دیگر از طریق گرجستان ایجاد می کند. این وضعیت از آن جهت نگران کننده است که گرجستان می تواند به مجرای دور زدن تحریم ها و کریدور تجاری ضد تحریم با روسیه تبدیل شود(2).

• کشورهای حوزه خلیج فارس

در دهه‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، قفقاز جنوبی – به‌ویژه آذربایجان و گرجستان – عمدتاً به دلیل فاصله جغرافیایی و فرصت‌های اقتصادی محدود، تا حد زیادی از رادار کشورهای عربی خلیج فارس دور ماندند. با این حال، طی چند سال گذشته، دو منطقه به طور گسترده روابط نزدیک‌تری به‌ویژه روابط تجاری، سرمایه‌گذاری، گردشگری و انرژی را توسعه داده‌اند که در حال تبدیل شدن به تعامل استراتژیک ژئوپلیتیکی است. در این بین از اوایل دهه 2010، گرجستان برای پیشبرد منافع اقتصادی و سرمایه گذاری با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تلاش کرده است. اگرچه کشورهای خلیج فارس در مورد سرمایه گذاری های بزرگ محتاط بوده اند، اما علاقه زیادی را  به بخش انرژی و کریدور تجاری نوپای گرجستان نشان داده اند.

کشورهای خلیج فارس علاقه خاصی به توسعه بنادر و زیرساخت های راه آهن گرجستان به عنوان بخشی از کریدور میانه دارند که می تواند مسیر دیگری را برای دستیابی به بازار اتحادیه اروپا به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ارائه دهد. 

در گذشته کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در بنادر گرجستان سرمایه گذاری کرده اند. در سال 2008، سازمان سرمایه گذاری راس الخیمه امارات متحده عربی بندر پوتی در دریای سیاه را خریداری کرد. همچنین (AD Ports Group) اپراتور شهرک‌های صنعتی و مناطق آزاد در ابوظبی، اعلام کرد که قراردادی را برای خرید 60 درصد سهم در یک بندر بزرگ که در کریدور میانی قرار دارد در تفلیس امضا کرده است. 

امارات متحده عربی بزرگترین شریک تجاری گرجستان از جهان عرب است که 63 درصد از تجارت این کشور با کشورهای عربی را به خود اختصاص داده است و طی سال های اخیر سرمایه گذاری های را در بخش انرژی خورشیدی در گرجستان انجام داد. ضمن اینکه گرجستان و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس روابط خود را در حوزه های دیپلماتیک و سیاسی نیز گسترش داده اند. گرجستان با افتتاح سفارتخانه در قطر و عربستان سعودی و ایجاد یک نمایندگی دیپلماتیک در امارات، روابط دیپلماتیک خود را تقویت کردند و از حاکمیت گرجستان بر 20درصد از خاک اش که توسط روسیه در سال 2008 به چالش کشیده شده حمایت کردند(3).

• چین

چین امیدوار است ردپای استراتژیک خود را در قفقاز جنوبی گسترش دهد و در ماه‌های اخیر با آذربایجان و گرجستان موافقت‌نامه‌هایی را امضا کرد که برای توسعه تجارت شرق و غرب از طریق کریدور میانه طراحی شده است.گرجستان و چین توافق کردند که روابط خود را به یک مشارکت راهبردی در مسائل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ارتقا دهند. این بیانیه مشترک به طور مشخص به برنامه‌هایی برای همکاری در زمینه گسترش تجارت کریدور میانی اشاره دارد که هدف آن تامین مشترک ایمنی و ثبات زنجیره‌های تولید و تامین برای کشورهای مورد نظر است. چین معتقد است این توافقنامه ساخت مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر را در جهت عملکرد بهتر و پایدار قطارهای باری چین-اروپا تضمین می کند(4).

چشم انداز

به نظر می رسد ظهور نیروهای اقتدارگرا مخالف با جریان سکولار در گرجستان همچنین عدم تمایل برای برپایی دموکراسی لازم جهت پیوستن به اتحادیه اروپا، همکاری و امضای بسیاری از توافقنامه ها مرتبط با کریدور میانه را با موانعی رو به رو سازد که در این بین نباید بازی ژئواستراتژیک روسیه را در زمین گرجستان نادیده گرفت. همچنین با توجه به تکاپوی ترکیه که علاقمند است میزبان قوی برای کریدورهای که شرق را به غرب جهان متصل می کند، باشد و البته پیشرفت قابل توجهی در همسویی کشورهای مسیر ترانزیتی با این دیدگاه خود و پیشبرد اهداف مدنظرش کسب کرده است شرایط برای گرجستان از جهت تدوین قراردادهای تجاری و سرمایه گذاری جامع مرتبط با کریدور میانه سخت خواهد شد. 

کلید واژگان: گرجستان، ژئوپلیتیک، کریدور میانه، اقتصاد، مریم وریج کاظمی

1-https://eurasianet.org/how-the-middle-corridor-is-shaping-georgias-relations-with-the-west

2-https://carnegieendowment.org/research/2024/10/the-eu-and-the-south-caucasus-geoeconomics-at-play?lang=en&center=europe

3-https://agsiw.org/growing-gulf-footprint-in-the-south-Caucasus/

4-https://eurasianet.org/china-expanding-economic-presence-in-south-caucasus