ژئوپلیتیک گاز و چشم انداز آینده

مریم وریج کاظمی 

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

گاز طبیعی یکی از حامل های اصلی انرژی است که روند استفاده و مصرف آن در زمان کنونی و به خصوص در چشم انداز آینده سیر صعودی را نشان می دهد. با توجه به برآوردهای سازمان ها و مراجع بین المللی در چند دهه آینده میزان مصرف گاز طبیعی در سبد انرژی جهان رشد چشمگیری خواهد داشت و گاز طبیعی در استراتژی انرژی کشورها جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص می دهد.

از این رو گاز طبیعی هم مانند نفت دربردارنده این قابلیت است که شکل خاصی از رقابت قدرت را بین قدرت ها و کشورهای تولید کننده از یک سو و کشورهای واردکننده از سوی دیگر ایجاد کند که از آن تحت عنوان ژئوپلیتیک گاز نام می برند. به نظر مي رسد مهمترين بازيگران عرصة ژئوپليتيك گاز كشورهاي دارنده منابع گاز و صادر كننده آن هستند. توليدكنندگان و صادركنندگان عمدة گاز طبيعي بيش از دارندگان اين ماده داراي قدرت مانور و تأثيرگذاري در بازار و همچنين تسلط بر كشورها و مناطق نيازمند به گاز هستند و با در دست داشتن بازارجهاني گاز مي توانند از اين ابزار براي رسيدن به اهداف سياسی-اقتصادي خود استفاده كنند.

ژئوپليتيك گاز صحنة رقابتي است كه در آن دو بازيگر اصلي با اهداف متضاد حضوري فعال دارند؛ توليدكنندگان و صادر كنندگان گاز در يك سو و مصرف كنندگان اين منبع ارزشمند انرژي در سوي ديگر. طبيعي است بازيگراني در اين عرصه رقابت به هدف خود خواهند رسيد كه بتوانند با طراحي استراتژيهاي بديع و به موقع صحنة بازي را به نفع خود تغيير دهند. اساساً در ارتباط با ژئوپليتيك گاز و به عبارت دقيق تر، نقش منابع انرژي گاز در رقابتهاي ژئوپليتيك كشورها با سه گروه از كشورها مواجه هستيم: گروه اول كشورهاي دارنده و صادر كنندة منابع گاز،گروه دوم كشورهاي نيازمند و وارد كننده گاز و سرانجام گروه سوم كشورهايي كه در مسير منابع توليد و بازارهاي مصرف قرار مي گيرند. مجموعه تلاشها، كنشها، واكنشها، اقدامات و رفتارهاي اين سه گروه از کشورها در رقابت با يكديگر و در راستاي رسيدن به منافع بيشتر، ژئوپليتيك گاز را در جهان شكل مي دهد. 

آنچه بر اهميت و پيچيدگي اين صحنه رقابت افزوده است، حضور كشورهاي قدرتمندي چون روسيه و ايران در جرگه توليد كنندگان اصلي و حضور قدرت هایی چون ایالات متحده آمريكا، اروپا، چين و ژاپن در گروه مقابل است. در راستاي اين رقابت ژئوپليتيكي، كشورهاي دارندة منابع بزرگ گازي از جمله ايران و روسيه با همكاري برخي ديگر از كشورها، در يك اقدام مهم، سازمان كشورهاي صادركننده گاز را تأسيس كردند و همانطور که انتظار مي رفت، اين موضوع بلافاصله واكنش هايي را از سوي جناح مقابل يعني آمريكا و اروپا به همراه داشت. چنانكه آمريكا و اروپا شكل گيري اين سازمان را تهديدي بزرگ براي امنيت انرژي و دسترسي آسان به اين حامل انرژي دانسته و نگراني خود را از استفادة سياسي از اين سازمان توسط كشورهاي عضو اعلام كردند(1).

گاز برخلاف نفت رقابت تنگاتنگی با ديگر منابع تامين انرژي دارد و در صورتي كه كشورهاي مصرف كننده در خصوص مصرف گاز احساس خطر كنند، مي توانند به ديگر حامل هاي انرژي روي بياورند. با اين وجود، به نظر مي رسد با گذشت زمان و جايگزيني گاز به جاي نفت در بازارهاي مبادلات انرژي، جاي این سازمان كه مسئوليت هماهنگي بزرگترين توليد كنندگان گاز جهان را بر عهده خواهد داشت، كاملا در اين عرصه احساس مي شود. چنين اقدامي شايد در ابتدا با مخالفت كشورهاي مصرف كننده رو به رو شود، ولي در بلندمدت توليد كنندگان مي توانند با تصميمات كارآمد جايگاه خود را تحكيم بخشند و اين مصرف كنندگان هستند كه بايد سياست هاي خود را بر اساس اين تصميم تغيير دهند.آنچه که مسلم است با توجه به مشکلات عرضه انرژی، تعداد زیادی از کشورها به روسیه، اولین تولیدکننده گاز در جهان و کشوری که بزرگ‌ترین ذخایر گازی در جهان را در تملک دارد، چشم دوخته‌اند(2).

از این رو، فدراسیون روسیه که بزرگترین عرضه کننده گاز در جهان است و با توجه به برتری نسبی اش در برابر آمریکا از لحاظ دارا بودن ذخایر انرژی، می کوشد در پوشش مجمع صادرکنندگان گاز برتری خود را به رخ ایالات متحده امریکا بکشد(3). در این میان قطر و الجزاير از جمله كشورهاي هم‌پيمان ايالات متحده امریکا در اتحادیه گازی هستند كه از موقعيت مناسبي در مجمع  برخوردارند و می تواند در برهه های، سیاستهای ایالات متحده امریکا را در این مجمع پیاده کنند. در حالي كه گاز به تدريج خود را به عنوان منبع اوليه تامين انرژي به جاي نفت مطرح مي كند، ضرورت اتخاذ سياست هاي هماهنگ از سوي توليد كنندگان بيش از پيش به چشم مي خورد و اين كشورها در صورتي كه بخواهند در زمينه توليد، فرآوري و انتقال گاز جايگاه بهتري در بازار جهاني داشته باشند، نيازمند اقدام هاي همسو و هدفمند هستند.

لازم به ذکر است، طرح تأسيس مجمع صادرکنندگان گاز در سال 1385 از سوي ایران و روسيه مطرح شد و بعدها در سفر مقامهاي روسي به قطر يكي ديگر از كشورهاي دارندة ذخاير بزرگ گازي اين پيشنهاد به آن كشور نيز ارائه و مورد موافقت مقامهاي دوحه قرارگرفت.  مجمع صادرکنندگان گاز با حضور کشورهای ايران، روسيه، ونزوئلا، قطر، مصر، الجزاير، نيجريه، ليبي، بوليوي، ترينيدادو توباگو(کشوری متشکل از دو جزیره واقع در دریای کارائیب) و گينه استوايي تشکیل شد. اعضا ناظر این مجمع قزاقستان، نروژ و هلند هستند. اعلام موجوديت این سازمان يكي از بزرگترين اتفاقات بازار انرژي جهان در سال 2009 ميلادي به شمار مي‌آيد. اين موضوع وقتي اهميت بيشتري پيدا مي‌كند كه کشورهای عضو 42درصد از تولید گاز جهان و 70درصد ذخایر گاز در جهان و38درصد از انتقال گاز با خطوط لوله و 85درصد از تجارت گاز مایع را در اختیار دارند. روسيه با 8/47 ميليارد متر مكعب، ايران با 7/26 ميليارد متر مكعب و قطر با 37/7 ميليارد متر مكعب ذخاير گاز طبيعي جهان قدرت‌هاي اصلي اتحادیه گازی هستند. در حال حاضر گاز طبيعي حدود 35 درصد انرژي مورد نياز جهان را تامين مي‌كند و پيش‌بيني مي‌شود اين ميزان در سال‌هاي آينده به بيش از 50 درصد بالغ شود. اين موضوع نقش و جايگاه سازمان كشورهاي صادركننده گاز را بسيار برجسته و راهبردي كرده است. 

اعضاي مجمع گاز دارندة 63 درصد ذخاير گازي جهان هستند، كه اين امر نشان دهندة نقش و اهميت بسيار زياد اين سازمان در چشم انداز آینده ژئوپليتيك انرژي است و به نظر می رسد در این میان، بزرگترین کشورهای دارنده ذخایر گاز طبیعی نظیر روسیه و ایران با تفکر ژئواکونومی انرژی یک فضای ساختاری-کارکردی را ایجاد کنند که وحدت و تجانس میان خود و فضای پیرامونی شان را در سیاست های مرتبط با انرژی نفت و گاز پیاده سازی نمایند و بی شک بالا یا پایین آمدن قیمت گاز طبیعی باعث تحولات اساسی در مناسبات سیاسی-تجاری منطقه ای و جهانی آنان خواهد شد. اما آنچه مشخص است چشم انداز توسعه اقتصادی-تجاری جهان که در کاهش سطح آلاینده های ناشی از سوخت زغال سنگ و نفت پیگیری می شود ارزش استفاده از گاز طبیعی را به عنوان سوخت برتر نسبت به دیگر حامل های انرژی برجسته می سازد و کشورها بنا بر توافق نامه های صورت گرفته ترجیح می دهند تا از گاز طبیعی برای گردش کارخانجات صنعتی خود استفاده نمایند، از این رو کشورهای دارنده ذخایر گاز طبیعی استراتژی کنترل منابع انرژی را در دستور کار خود قرار می دهند و از طریق آن تاکتیک ها را برای پیشبرد اهدافش طراحی می کند.

کلید واژگان: ژئوپلیتیک, گازی, مجمع, صادرکنندگان گاز, روسیه,ایران, انرژی, ژئواکونومی, مریم وریج کاظمی

1-زرقانی، سیدهادی؛ دبیری،علی اکبر(1392)؛ فرصت های ژئوپلیتیک جهان اسلام در سازمان کشورهای صادرکننده گاز، پژوهش نامه سیاست بین الملل.

2-Mandelbaum.n(2007);The New Russian foreign policy ,ed:. (New York)A council of Foreign Relations press, p.40

3-http//atimes.com/atimes/global economy/id/kj01.html.