ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در عراق

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

از سال 2021 تا کنون تقریبا بیش از نیمی از تنش های داخلی در عراق در سه استان پرآب «بصره»، «ذی قار» و «میسان» رخ داده است. از دسامبر 2021 تا مارس 2022، در منطقه «الحی»، استان واسط عراق، 25 خانوار به دلیل اختلافات قبیله ای بر سر دسترسی به آب آواره شدند. در دسامبر 2021، در اعتراض به کمبود آب درگیری مسلحانه ای بین عشایر قبیله ای در حوالی میدان نفتی غراف در ذی قار با پلیس در نزدیکی کانال آبیاری در منطقه «رفاعی» درگرفت. تمام این رویدادها تنها قسمتی کوچکی از پیامدهای تغییرات آب و هوایی در عراق است. گرم شدن کره زمین در عراق واقعا محسوس است. بدین ترتیب که افزایش دما همراه با خشکسالی های شدید، کمبود آب و طوفان های مکرر شن یا گرد و غبار، مهاجرت داخلی و خارجی را با بیست هزار آواره، در 10 استان از 19 استان در پی داشته است (1).

سازمان ملل متحد، عراق را جزو پنج کشور آسیب پذیر جهان از نظر قرار گرفتن در معرض دمای شدید و عدم دسترسی به آب و غذا طبقه بندی کرده است. دمای این کشور تا هفت برابر سریعتر از میانگین جهانی در حال افزایش است، در حالی که پیش بینی می شود تا سال 2050 میزان بارندگی سالانه 9 درصد کاهش یابد. بر اساس مطالعات منطقه ای، شرایط زیستی پس از 3 تا 4 دهه در عراق به دلیل افزایش دمای روزانه و کاهش بارندگی سالانه بسیار دشوار خواهد بود(2). در عین حال، این کشور با نرخ رشد جمعیت دو برابر میانگین جهانی روبرو است. با نرخ 2.25 درصد در سال؛ جمعیت آن تا سال 2030 به 50 میلیون نفر و تا سال 2050 به 70 میلیون نفر خواهد رسید. این حجم از جمعیت با توجه به تغییرات گسترده آب و هوایی باعث مهاجرت قابل توجه از روستا به شهر می شود، فشار زیادی را بر خدمات و فرصت های شغلی در مناطق شهری وارد می کند، ناآرامی های اجتماعی به راه می اندازد، و به رقابت و درگیری بین استانی و بین قبیله ای دامن می زند.

با توجه به اینکه افزایش دما و کاهش بارندگی در کنار مناقشات دیرینه آب با ایران و ترکیه، جریان آب را در رودخانه های فرات و دجله می تواند تا پایان قرن حاضر به ترتیب 30 و 60 درصد کاهش دهد شرایط برای بروز بحران های ژئوپلیتیکی در عراق کاملا مهیا است. اگرچه احتمال درگیری بین دولتی بین عراق و ترکیه، یا بین عراق و ایران بر سر دسترسی به آب غیرمحتمل است، اما پیامدهای ژئوپلیتیکی که تا به امروز در نتیجه محدودیت ترکیه و ایران برای جریان آب به عراق ایجاد شده است می تواند به افزایش تنش ها بینجامد. ضمن اینکه افزایش فقر ناشی از تغییرات آب و هوایی در نتیجه تشدید درگیری ها بر سر منابع طبیعی، آب و زمین های زراعی کمیاب به مهاجرت، عضویت در گروه های تروریستی و تکثیر گروه های افراطی مسلح کمک می کند. به طور کلی مهاجرت ناشی از تغییرات آب و هوایی زاغه‌ها را در شهرها ایجاد کرده و فرصت‌هایی را برای شبه‌نظامیان و شبکه‌های جنایتکار-تروریستی فراهم می کند. از سوی دیگر گرمای شدید در عراق که گاهی به بالای 50 درجه سانتیگراد می رسد بر شبکه برق که در حال حاضر قادر به پاسخگویی به تقاضا نیست مالیات اضافه می کند و میلیون ها نفر را تحت تاثیر تبعات منفی قرار داده است(3). 

ضمن اینکه بحران آب که از اصلی ترین پیامد تغییرات آب و هوایی می باشد در عراق طولانی مدت، پیچیده و چند لایه است. به طور خاص، کمیت و کیفیت آب و سیاست آبی تعیین کننده درجه بحران آب و تأثیر بالقوه چنین بحرانی بر ثبات کلی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی عراق است. در حال حاضر عراق همه این شرایط را با هم تجربه می کند. در حالی که افزایش دما و میزان بارندگی کمتر از میانگین طبیعی نقش مهمی ایفا کرده است، کمیت آب در عراق به دلیل سیاست های آبی حاکمان و سیاست های هیدروپلیتیکی همسایگانش بدتر شده است(4). 

حدود 90 درصد جریان آب فرات و 40 درصد جریان دجله از ترکیه می‌آید، همچنین شاخه‌های دیگری که در پایین‌دست به دومی می‌پیوندند نیز از ترکیه سرچشمه می‌گیرند. تغییرات آب و هوایی ترکیه را مجبور کرده است تا سهم بیشتری از آب خود را حفظ کند که از دهه 1990 منجر به اجرای پروژه های زیرساختی بزرگ آنکارا در آبراه های خود از جمله پروژه جنجالی «آناتولی» در جنوب شرق کشور که منجر به ساخت 22 سد بر فرات و دجله شده است. همچنین ساخت سد «ایلیسو» بر روی رودخانه دجله توسط ترکیه می تواند منجر به از دست دادن دسترسی حداقل هفت میلیون شهروند عراقی به آب شود(5). عراق هشدار داد که آنکارا در حال برنامه ریزی برای ساخت سد جدید دیگری بر روی همان رودخانه است. این در حالیست که تنش بین ترکیه و عراق بر سر آب، تنش‌های دیگر بین دو کشور را به ویژه بر سر حضور حزب کارگران کرد (پ‌ک‌ک) در شمال عراق تقویت و پیچیده‌تر کرده است.

از سوی دیگر ایران منبع آب حیاتی اما ناپایدار برای استان های جنوبی عراق به شمار می آید. رودخانه های کارون و کرخه که از غرب ایران آغاز می شوند در نزدیکی بصره به رودخانه «شط العرب» می ریزند. اما ایران در حال منحرف کردن سرشاخه ها برای تامین نیازهای آب خانگی خود است. در این راستا «مهدی رشید الحمدانی»، وزیر منابع آب، بارها هشدار داد که عراق در حال برنامه‌ریزی برای طرح شکایت بین‌المللی علیه ایران به دلیل قطع آب و به چالش کشیدن زیرساخت‌های ایران در رودخانه‌هایی است که به عراق می‌ریزند. ضمن اینکه عراق بارها ایران را متهم کرده که عمداً عراق را تشنه آب می‌کند تا بخش کشاورزی این کشور را از بین ببرد و بازار عراق را با محصولات کشاورزی ایران پُر کند. چنین ادعاهایی منجر به فراخوانی از سوی گروه های جامعه مدنی برای تحریم کالاهای ایرانی شد و اعتراضاتی نسبت به ایران را افزایش داد. 

همچنین تنش های بین اعراب، ترکمن ها و کُردها بر سر آب نیز در کرکوک گزارش شده است. در 2022، بغداد اعلام کرد که حکومت اقلیم کردستان بدون اطلاع قراردادی را با یک شرکت چینی برای ساخت چهار سد جدید امضاء کرده است. این در شرایط تشدید تنش بین اربیل و بغداد پس از تصمیم دادگاه عالی فدرال مبنی بر خلاف قانون اساسی بودن صادرات مستقل نفت و گاز حکومت اقلیم کردستان صورت گرفت که باعث خشم دولت شده بود. از آنجایی که اکنون دولت فدرال شروع به اجرای تصمیم دادگاه کرده ممکن است حکومت اقلیم کردستان از کنترل جریان آب بالادست خود به عنوان اهرمی در مذاکرات آتی استفاده کند. در مجموع ترکیه و ایران معتقدند که عراق سهم عادلانه خود را از آب دریافت می کند اما نمی تواند آن را مدیریت کند(6). لازم به ذکر است شهروندان عراقی‌ روزانه 392 لیتر مصرف می‌کنند، در حالی که میانگین جهانی سرانه 200 لیتر است. این بدان معنی است که مصرف بیش از حد و کمبود عرضه مستقیما مسئول ناآرامی و بی ثباتی خواهد بود.

مشکل پیچیده بحران آب و هوایی عراق ناشی از چندین سال سوءمدیریت، شیوه‌های بد اقتصادی و تخریب شبکه‌های امنیت مرتبط با مسائل آب و هوا است. به هر حال آسیب‌پذیری عراق در برابر تغییرات آب و هوایی تنها نتیجه عوامل محیطی نیست، بلکه از میراث ماندگار دهه‌ها جنگ نیز سرچشمه می‌گیرد(7). خشک شدن باتلاق های «بین النهرین»،- مجموعه ای از تالاب ها در نزدیکی مرز جنوب شرقی عراق-، یک جنایت زیست محیطی است که این کشور هنوز از آن نجات پیدا نکرده است. این تالاب‌ها زمانی بزرگ‌ترین تالاب‌های خاورمیانه و اوراسیا غربی بودند که بین 15000 تا 20000 کیلومتر مربع از سطح آب و پوشش گیاهی را پوشش می‌دادند که «صدام حسین» پس از قیام شیعیان علیه حزب بعث، زمانی که اغلب معترضین به آنجا پناه بردند، آنها را خشک کرد. البته ویرانی محیط زیست عراق با فروپاشی رژیم صدام خاتمه نیافت و با عملیات ایالات متحده در عراق در مقایسه با سطح عملکرد قبل از تهاجم، تقریباً 50 درصد به تخریب زیرساخت های آبی افزود. طی سالهای اخیر نیز «داعش» با کنترل سدها و سیستم های آبرسانی، کنترل و قطع دسترسی آب به چندین شهر و استان، آلوده کردن عمدی آب به نفت خام و زیر آب بردن ده ها هزار خانه، کنترل خود را بر منابع آبی تسلیحاتی کرد که منجر به جابجایی مردم و آسیب های جدی زیست محیطی شد.

در مجموع مهمترین پیامدهای تغییرات آب و هوایی در عراق کمبود و کیفیت منابع آب است. با این حال انتظار می‌رود شکاف بین عرضه و تقاضای آب از حدود 5 میلیارد متر مکعب به 11 میلیارد متر مکعب تا سال 2035 افزایش یابد. کمبود آب و کیفیت نامناسب آب می‌تواند به طور قابل توجهی بازده محصولات را کاهش می دهد و بر سیستم های کشاورزی-غذایی تأثیر بگذارد، امنیت غذایی و سلامت را تهدید کند و بر تولید ناخالص داخلی تأثیر منفی بگذارد(8). تمام این شرایط نشان دهنده آن است که تغییرات آب و هوایی با بلایای طبیعی، کمبود آب و غذا، تحولات انرژی، مهاجرت انسان، درگیری و همکاری در هم تنیده شده است. رویدادهای نامطلوب آب و هوایی جدیدترین موارد اضافه شده به فهرست طولانی از مشکلات به ظاهر حل نشدنی در حوزه های اقتصادی، جمعیتی، امنیتی، حکومتی و سیاسی عراق است(9) که برای مقابله با آن همکاری های یکپارچه منطقه ای مورد نیاز می باشد(3).

چشم انداز

عراق از آسیب پذیرترین کشورها در برابر شوک تغییرات آب و هوایی به شمار می آید که به دلیل عدم سیاست جامع در حوزه زیست محیطی و نبود اراده سیاسی برای رسیدگی به چالش‌های مرتبط با تغییرات آب و هوایی، چشم انداز روشنی را نمی توان برای این کشور متصور شد. بروز خشکسالی، آلودگی فزاینده هوا و افزایش درگیری مسلحانه بر سر منابع محدود آب بین بازیگران مختلف غیردولتی و گروه های قبیله ای بحران انسانی در عراق را تقویت خواهد کرد و زمینه را برای تروریسم زیست محیطی در فضای پیرامونی این کشور هموار می سازد. به خصوص با توجه به اینکه ژئوپلیتیک عراق به شدت متاثر از سیاست هیدروپلیتیک کشورهای بالادستی قرار دارد. اختلافات قبیله ای و قومی-مذهبی برای تسلط بر منابع آب از رایج ترین دلایل بروز خشونت و بحران در عراق طی سالهای آینده خواهد بود. با تداوم این شرایط ضمن تشدید بحران های ژئوپلیتیکی با ایران و ترکیه، خالی شدن بسیاری از مناطق عراق، تزلزل حاکمیت داخلی و ملی، ظهور گروههای تروریستی محلی، کاهش پشتیبانی منطقه ای و تقسیم بندی عراق بر اساس ضریب افزایش تهدیدات امنیتی در جهت ارائه خدمات به شهروندان اجتناب ناپذیر خواهد بود.

کلید واژگان:  تغییرات ,آب و هوایی, آب, عراق, ایران, ترکیه, مریم وریج کاظمی

1-https://cfri-irak.com/en/article/global-warming-in-iraq-is-there-a-business-solution-when-international-private-interests-meet-with-local-public-needs-2023-02-17

2-https://www.scirp.org/journal/paperinformation.aspx?paperid=124494

3-https://www.planetarysecurityinitiative.org/news/water-climate-and-environment-beyond-iraqs-obvious-conflicts

4-https://epc.ae/en/details/featured/the-hybrid-rentier-states-and-climate-change-the-case-of-iraq

5-https://mecouncil.org/publication/iraqs-climate-crisis-a-geopolitical-conflagration-in-the-making/

6-https://ecfr.eu/publication/early-warning-how-iraq-can-adapt-to-climate-change/

7-https://jpia.princeton.edu/news/vicious-circle-state-building-climate-change-vulnerability-and-monopoly-violence-basra-iraq

8-https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2022/11/09/climate-change-inaction-threatens-iraq-s-social-stability-and-long-term-economic-development-prospects

9-https://www.iemed.org/publication/the-geopolitical-impact-of-climate-change-in-the-mediterranean-region-climate-change-as-a-trigger-of-conflict-and-migration

10-https://www.mei.edu/publications/iraqs-new-geopolitics-and-importance-regional-engagement-view-brussels

11-https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2405844021003935