ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در تاجیکستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

تاجیکستان کشوری محصور در خشکی که در بخش کوهستانی آسیای مرکزی واقع است حدود شصت درصد از کل منابع آبی آسیای مرکزی را تامین می کند. این کشور حدود 1300 دریاچه، 13هزار یخچال طبیعی و بیش از 900 رودخانه و نهر طبیعی دارد از این رو بخش کشاورزی و انرژی برق آبی همسایگان به خصوص ازبکستان به منابع آبی تاجیکستان وابسته است، بدین ترتیب تاجیکستان منبع استراتژیک در بخش انرژی برق آبی منطقه به شمار می آید. اما تغییرات آب و هوایی چالش‌های جدیدی را برای برنامه‌ریزی و مدیریت نیروگاه‌های آبی ایجاد می‌کند(1) و از آنجائیکه بیش از 95 درصد برق تاجیکستان از طریق انرژی برق آبی تامین می شود (2) در نتیجه تغییرات آب و هوایی و خشکسالی هم برای این کشور و هم کل منطقه آسیای مرکزی تهدید جدی به شمار می آید(3). این در حالیست که از زمان استقلال کشورهای آسیای مرکزی همواره آب منبع درگیری و تنش بین جوامع بوده است. به عنوان مثال درگیری و تنش بر سر یک حوضه رودخانه مشترک در بخش شمالی تاجیکستان تنش با قرقیزستان را به همراه داشته است، همچنین تاجیکستان و ازبکستان چندین دهه است که در مورد ساخت «سد راغون» که بر جریان رودخانه پایین دستی در ازبکستان تأثیر می گذارد، بحث و جدل دارند(4).

بی شک فشار بر منابع طبیعی مشترک، همراه با پتانسیل ایجاد درگیری در داخل و خارج از مرزهای ملی، با تغییرات آب و هوایی تشدید می شود. بدین ترتیب از آنجائیکه بخش قابل توجهی از منابع آبی آسیای مرکزی در تاجیکستان متمرکز است، ذوب شدن یخچال های طبیعی در این کشور تهدیدی بزرگ برای صنعت انرژی و کشاورزی کل منطقه آسیای مرکزی است، همچنین به طور مستقیم سیاست خارجی و ژئوپلیتیک این کشورها را با چالش بسیاری مواجه می سازد(5). در حال حاضر، تاجیکستان بیش از 20 میلیارد متر مکعب از حجم یخچال‌های طبیعی را از دست داده است (6) که این وضعیت می‌تواند بر ظرفیت تولید نیروگاه‌های آبی در امتداد برخی از رودخانه‌ها تأثیر بگذارد و باعث تنش های سیاسی-امنیتی شود(7).

 پیش‌بینی‌های تغییرات اقلیمی برای دهه 2050 نشان‌دهنده تغییرات فصلی و سالانه در دما و بارندگی و همچنین افزایش فراوانی و شدت رویدادهای آب و هوایی است که بر سیستم‌های انرژی تاجیکستان تأثیر می‌گذارد. از آنجایی که انرژی آبی برای توسعه اقتصادی تاجیکستان مهم است، امنیت انرژی آن نیز به ویژه در برابر تغییرات هیدرولوژیکی و سایر اثرات تغییرات آب و هوایی مانند افزایش دما، خشکسالی و طوفان آسیب پذیر است. در این بین آسیب‌پذیرترین مناطق حوضه‌های رودخانه‌ای وابسته به یخچال‌های طبیعی هستند که انرژی آبی و منابع آبی را برای آبیاری تأمین می‌کنند. ضمن اینکه اکوسیستم‌های کوهستانی شکننده و جنگل‌ در زمین‌های کوهستانی و حاشیه رودخانه‌ ها مستعد رانش و تخریب زمین هستند(8) و تداوم رانش گل و سیل هر ساله باعث تخریب روستاها می شود و ضمن از بین بردن زیرساخت های آبی منجر به جابجایی گسترده مردم و ایجاد شهرها و روستاهای جدید می شود(11).

از سوی دیگر تغییرات آب و هوایی یکی از چالش های اصلی توسعه کشاورزی و امنیت غذایی تاجیکستان در میان مدت و بلند مدت و یکی از موانع کلیدی برای دستیابی به اهداف استراتژیک توسعه ملی 2030 تعریف شده است، که شامل تضمین امنیت غذایی و دسترسی به تغذیه با کیفیت تا سال 2030 می باشد. لذا تغییرات آب و هوایی یکی از چالش های اصلی امنیت غذایی خواهد بود که منجر به افزایش تعداد افراد در معرض خطر گرسنگی، سوءتغذیه به ویژه در میان کودکان و سایر گروه های آسیب پذیر و دریافت ناکافی کالری خواهد شد. به طور کلی کمبود مواد غذایی به قیمت های بالاتر مواد غذایی منجر می شود که بر معیشت مردم تأثیر منفی می گذارد(9). در این راستا تغییرات آب و هوایی و کمبود آب نگرانی های را برای کشاورزان تاجیکستان به وجود آورده است. کشاورزان معمولاً برای آبیاری مزارع به کانال‌ها و سیستم‌های آبیاری قدیمی و ناکارآمد متکی هستند (10). بخش آب تاجیکستان به دلیل گرم شدن آب و هوا و افزایش تبخیر و تعرق گیاهان با تقاضای بیشتری برای آب برای نیازهای اقتصادی به ویژه کشاورزی آبی مواجه خواهد شد. به طوری که نرخ آبیاری برای محصولاتی نظیر گندم و پنبه می تواند 20-30٪ افزایش یابد.

به طور کلی پیامدهای مخاطرات آب و هوایی به ویژه برای بخش کشاورزی کشور که تقریباً 60 درصد از جمعیت – حدود 75.1 درصد از زنان و 41.8 درصد از مردان – را در بر میگیرد ویرانگر است، زیرا علاوه بر اینکه بیش از 1 میلیون نفر را در معرض خطر دائمی ناامنی غذایی قرار می دهد باعث نابودی شبکه های حمل و نقل می شود که بازسازی آن چندین ماه یا حتی سال ها طول می کشد. لازم به ذکر است 64درصد مردم تاجیکستان زیر خط فقر زندگی می کنند. 

از سوی دیگر تغییرات آب و هوایی همراه با آلودگی آب ناشی از سیل و رانش زمین خطر شیوع بیماری‌های عفونی را بیشتر می‌کند و خطر بیماری‌های واگیر از طریق آب و غذا مانند عفونت‌های گوارشی را افزایش می‌دهد. به طور همزمان، بسیاری از زیرساخت های مراقبت های بهداشتی تاجیکستان در وضعیتی ناپایداری قرار دارند. به طوری که اکثر مؤسسات پزشکی روستایی و مدارس روستایی فاقد امکانات بهداشتی و آب سالم هستند. این در حالیست که  بسیاری از شهروندان تاجیک برای آب آشامیدنی به رودخانه ها و چاه ها متکی اند(12). در مجموع تنها 51.4 درصد از جمعیت تاجیکستان به آب تمیز دسترسی دارند. طبق پژوهشی که سازمان ملل در سال 2018، انجام داد تاجیکستان از نظر دسترسی جمعیت به آب آشامیدنی، رتبه 156 را در بین 177 کشور جهان دارد که دلیل اصلی آن زیرساخت ضعیف است. چرا که بسیاری از لوله‌کشی‌های این کشور قدیمی و توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه‌های 1970 و 1980 ساخته شده است(13).

در مجموع سطح نسبتاً پایین توسعه اجتماعی-اقتصادی در تاجیکستان، زیرساخت های ناکافی آن و همچنین وابستگی زیاد بخش های حساس کشور به شرایط آب و هوایی، این کشور را در برابر خطرات مرتبط با تغییرات آب و هوایی آسیب پذیر می کند(14). در عین حال، تغییرات در شکل جریان رودخانه ها و حجم و ماهیت توزیع سالانه تاثیر بسیار نامطلوبی بر محیط زیست و آسیب پذیرترین بخش های اقتصادی تاجیکستان و کل منطقه مرکزی از جمله آبیاری در بخش کشاورزی، تامین آب شهروندان و انرژی برق آبی دارد. از این رو لازم است تلاش‌ها برای تغییر وضعیت کنونی به‌طور فعال‌تر پیگیری شود در غیر این صورت اگر دما با همین سرعت افزایش یابد، این منطقه تا پایان قرن به یکی از گرمترین مکان های کره زمین و البته غیرقابل سکونت تبدیل خواهد شد.

چشم انداز 

در سال های پیش رو اقتصاد، سیاست و امنیت تاجیکستان و کل منطقه آسیای مرکزی تحت تاثیر تبعات منفی افزایش دما، اختلال در بارندگی و کاهش پوشش یخ و برف در ارتفاعات قرار خواهد گرفت. با توجه به اینکه تاجیکستان به عنوان مخرن آبی آسیای مرکزی در نظر گرفته می شود هرگونه تصمیم برای مقابله با کم آبی و تاسیس سد و کانال ها در این کشور، از نظر همسایگان تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت آنان قلمداد می شود و پتانسیل های درگیری را بیش از پیش فعال خواهد کرد. ضمن اینکه پدیده خشکسالی بر شدت اعتصابات عمومی و تنش قومی- مذهبی که سرآغاز روند بنیادگرایی اسلامی افراطی در منطقه است می افزاید، به خصوص دره فرغانه به عنوان کانون فعالیت گروههای افراط گرا و تروریستی- که بین سه کشور تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان قرار گرفته است-، همانند انبار باروت برای کل منطقه آسیای مرکزی و خاورمیانه بزرگ عمل خواهد کرد.

کلید واژگان: تاجیکستان, آسیای مرکزی, آب و هوا,انرژی,افراط گرایی,مریم وریج کاظمی

1-https://www.preventionweb.net/publication/climate-change-tajikistan-illustrated-summary

2-https://reliefweb.int/report/tajikistan/climate-risk-country-profile-tajikistan

3-https://ca-climate.org/eng/news/ledniki-tadzhikistana-intervyu-s-ekspertom/

4-https://www.acted.org/en/water-in-tajikistan-abundant-yet-challenging/

5-https://the.akdn/en/resources-media/whats-new/spotlights/where-there-is-water-there-is-progress-supporting-water-management-in-tajikistan

6-https://www.adaptation-undp.org/explore/central-asia/tajikistan

7-https://odi.org/en/publications/understanding-the-climate-and-net-zero-transition-risks-and-opportunities-in-tajikistan

8-https://climateknowledgeportal.worldbank.org/country/tajikistan/vulnerability

9-https://doi.org/10.16997/srjed.33

10-https://stories.bettercotton.org/Sharipov/

11-https://cabar.asia/en/why-there-is-a-problem-with-access-to-drinkable-water-in-tajikistan

12-https://www.usaid.gov/tajikistan/water-and-sanitation

13-https://www.circleofblue.org/2020/world/tajikistan-house-of-water-where-half-of-the-population-lacks-access-to-water

14-https://reliefweb.int/report/tajikistan/climate-change-profile-tajikistan