ژئوپلیتیک انرژی ترکیه

By ipsc

دی 8, 1402

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی صلح IPSC-

ژئوپلیتیک انرژی برای یک کشور یا منطقه با موقعیت جغرافیایی و نقش آن برای عرضه، ترانزیت یا تقاضای انرژی تعریف می شود.ترکیه که از نظر استراتژیک بین دو قاره واقع شده است، یک کشور مهم ترانزیت نفت و گاز است و نقش تعیین کننده ی منطقه ای دارد.ترکیه تمایل دارد که به یک مرکز فیزیکی بین المللی و کریدور ترانزیت گاز طبیعی تبدیل شود و در عین حال امنیت انرژی خود را بهبود بخشد .

در این راستا نیاز به استدلال هایی داریم از جمله این که: پتانسیل ترکیه برای تبدیل شدن به یک بازیگر مهم در ترانزیت گاز طبیعی به چه عواملی بستگی دارد؟ و چگونه ترکیه می تواند به هاب انرژی در آسیای مرکزی و خاورمیانه تبدیل شود؟ آیا ترکیه می تواند نیازهای انرژی خود را به طور مستقل و تنها با استفاده از منابع داخلی تامین کند؟ که در این مقاله به آن می پردازیم.

– ژئوپلیتیک و پتانسیل منابع انرژی ترکیه

انرژی به دو دلیل جزء لاینفک ژئوپلیتیک است. اول، منابع انرژی برای دولت‌ها در مبارزه برای قدرت و نفوذ فراتر از مرزهایشان، اعمال قدرت و پیگیری امنیت حیاتی هستند، زیرا برای منابع انرژی مانند اقتصاد و ارتش ضروری هستند.(1) دوم، عوامل ژئوپلیتیکی برای امنیت انرژی بسیار مهم هستند زیرا سهم قابل توجهی از انرژی در سطح بین‌المللی مبادله می‌شود. بنابراین، امنیت عرضه انرژی به شدت به عوامل ژئوپلیتیک فرامرزی بستگی دارد.(2) بنابراین، ژئوپلیتیک انرژی برای یک کشور یا منطقه با موقعیت جغرافیایی و عملکرد آن در عرضه، ترانزیت یا تقاضای انرژی تعیین می شود. (3)

اگرچه بسیاری از کشورها تجارت منابع انرژی را در مرکز استراتژی های ملی خود قرار می دهند، اما معمولاً این تجارت فقط برای صادرکنندگان غنی انرژی مانند کشورهای خلیج فارس یا روسیه معمول است . (4)

ترکیه با وجود داشتن منابع انرژی داخلی نسبتاً متوسط، دارای موقعیت جغرافیایی مناسبی است که آن را به یک بازیگر اصلی در ژئوپلیتیک انرژی جهانی تبدیل می کند.ترکیه بین مناطق غنی از انرژی در خاورمیانه و حوزه خزر و مناطق انرژی مورد نیاز اروپا واقع شده است. همچنین ترکیه به یک کریدور ترانزیت حیاتی برای منابع انرژی، در درجه اول گاز طبیعی، به عنوان تامین کننده حیاتی برای تامین نیازهای انرژی ضروری اروپا تبدیل شده است.(5)

ترکیه یکی از مطلوب ترین موقعیت ها را برای دستیابی به چندین هدف ژئوپلیتیکی از جمله انرژی دارد. در واقع، این کشور در تقاطع بین پر انرژی ترین بخش جهان و مصرف کنندگان فقیر انرژی قرار دارد. به طور خاص، در همسایگی وسیع تر ترکیه، ذخایر اثبات شده 73 درصد نفت جهانی و 72 درصد گاز طبیعی وجود دارد. از سوی دیگر، اروپا تقریباً 20 درصد نفت جهان و تقریبا 30 درصد گاز طبیعی را مصرف می کند. ترکیه علاوه بر مسیرهای زمینی، مسیرهای دریایی را نیز کنترل می کند که محصولات انرژی از طریق آنها حمل می شود. منطقی ترین و ارزان ترین مسیر حمل و نقل نفت و گاز به مقصد اروپا از طریق خاک ترکیه است. همه انواع مسیرهای دیگر که ترکیه را دور می زنند بسیار گران تر هستند و امکان سنجی آن گزینه ها به طور جدی زیر سوال رفته است.(6)

-منابع انرژی ترکیه

با این حال، برخلاف کشورهای نفت خیز، ترکیه دارای ذخایر انرژی نسبتاً کمی است که حتی نیازهای اقتصاد در حال رشد آن را برآورده نمی کند. ترکیه باید بیشتر کل انرژی مورد نیاز خود از جمله بیش از نیمی از زغال سنگ و تقریباً تمام نفت و گاز طبیعی خود را وارد کند .(7)

رشد اقتصادی همواره با افزایش مصرف انرژی همراه بوده است. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، مصرف انرژی ترکیه بین سال های 2000 تا 2025 پنج برابر خواهد شد .با این حال، ترکیه یک واردکننده خالص انرژی، عمدتا سوخت های فسیلی است. نسبت واردات انرژی حدود 66 درصد است . سوخت‌های فسیلی در دهه اخیر به طور مداوم در حال افزایش بوده است و به گفته بسیاری از دانشمندان و کارشناسان انرژی در سال‌های بعد نیز افزایش خواهد یافت. سوخت های فسیلی مشکلات زیست محیطی بزرگی ایجاد می کنند و نقش مهمی در گرم شدن کره زمین دارند.(8)

از سوی دیگر، ترکیه 74 درصد وابستگی وارداتی برای تامین نیاز انرژی خود دارد. ساختار همه کاره استراتژی انرژی ترکیه و وابستگی آن به واردات انرژی، روابط بین المللی را در این زمینه برجسته می کند.یکی از اهداف اصلی استراتژی انرژی ترکیه، ایجاد تنوع در مسیرها و منابع برای تقویت امنیت تامین انرژی این کشور است.(9)

ترکیه از نظر منابع انرژی فسیلی کشور غنی ای نیست. دارای ذخایر زغال سنگ به عنوان یک منبع فسیلی است . با این حال، این برای رفع نیازهای انرژی کافی نیست. بر اساس داده های سال 2020، 28.27 درصد از مصرف گاز طبیعی برای تولید برق در ترکیه است. ترکیه یک کشور وارد کننده گاز طبیعی است. کل ذخایر نفت ترکیه حدود 42 میلیون تن، کل ذخایر گاز طبیعی حدود 8 میلیارد متر مکعب، کل ذخایر زغال سنگ حدود 1.3 میلیارد تن است.(10)

به دلیل قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی مناسب، ترکیه دارای منابع انرژی تجدید پذیر بسیاری است. دارای مقدار زیادی انرژی خورشیدی، انرژی هیدرولیک، انرژی باد، انرژی زیست توده و پتانسیل انرژی زمین گرمایی است. همه این منابع برای تولید الکتریسیته استفاده می شود اما تولید در مقایسه با پتانسیل بسیار کم است.(11)

این واقعیت که ترکیه دارای منابع انرژی تجدیدپذیر و منابع آبی است به این معنی است که شرایط مطلوبی برای تولید هیدروژن سبز دارد. ترکیه با موقعیت ژئوپلیتیکی و پتانسیل منابع انرژی تجدیدپذیر خود می تواند از این فرصت برای دستیابی به جایگاهی قوی در بازار جهانی هیدروژن سبز استفاده کند.(12)

ترکیه به منظور کاهش اثرات منفی زیست محیطی تولید انرژی، افزایش تقاضای انرژی و همچنین کاهش وابستگی به واردات انرژی، قصد دارد انرژی هسته ای را به ترکیب انرژی خود اضافه کند. برای این منظور، ساخت نیروگاه هسته ای آکویو (NPP) در حال انجام است. اولین راکتور NPP آکویو قرار است همزمان با صدویکمین سالروز تاسیس جمهوری ترکیه در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۴ افتتاح شود.(13)

ترکیه در راستای اهداف کاهش وابستگی به واردات انرژی، حداکثر استفاده از منابع بومی و مبارزه با تغییرات اقلیمی به تلاش‌های خود برای افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ترکیب انرژی ملی و افزودن انرژی هسته‌ای به ترکیب انرژی خود ادامه می‌دهد.(14)

ترکیه قصد دارد مرکز تجارت انرژی در منطقه خود باشد. بر اساس این هدف، ترکیه چندین پروژه مهم خط لوله گاز طبیعی و نفت در منطقه را بر عهده گرفته و اجرا کرده است.خط لوله نفت خام باکو-تفلیس-جیهان (BTC)، خط لوله گاز طبیعی قفقاز جنوبی (SCP)، خط لوله گاز طبیعی باکو-تفلیس-ارزروم (BTE)، اتصال گاز طبیعی ترکیه-یونان (ITG)، خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP) ) و ترک استریم از جمله پروژه های این حوزه هستند.

کمک ترکیه به امنیت تامین انرژی اروپا در سال 2020 به سطح جدیدی رسیده است: کریدور گاز جنوبی، شریان چهارم گاز طبیعی اروپا، پس از تکمیل خط لوله ترانس آدریاتیک (TAP) در پایان سال 2020 محقق شد.ستون فقرات کریدور گاز جنوبی خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP) است که از ترکیه می گذرد. هدف TANAP دستیابی به ظرفیت سالانه 31 میلیارد متر مکعب در سال 2026 است.پروژه دیگری که اخیراً به تقویت امنیت عرضه گاز طبیعی ترکیه کمک کرده است، پروژه خط لوله گاز طبیعی ترک استریم است. این پروژه شامل دو خط لوله است که هر کدام به ظرفیت 15.75 میلیارد متر مکعب در زیر دریای سیاه قرار گرفته است. خط اول گاز طبیعی را به ترکیه و خط دوم را به کشورهای اروپایی می رساند.تنگه های ترکیه از نظر امنیت جهانی انرژی از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا تقریباً 3 درصد از تقاضای جهانی نفت از طریق تنگه ترکیه حمل می شود. (15)

– ترکیه هاب انرژی اروپا، روسیه ، آسیای مرکزی و خاورمیانه

ترکیه به عنوان یک کشور بزرگ در میان خشکی های آفریقا-اوراسیا، یک کشور مرکزی با هویت های منطقه ای متعدد است که نمی توان آنها را به یک دسته واحد تقلیل داد. از نظر حوزه نفوذ، ترکیه یک کشور خاورمیانه، بالکان، قفقاز، آسیای میانه، خزر، مدیترانه، خلیج فارس و دریای سیاه است. در همین راستا، هدف این کشور است ،که در بخش انرژی از یک کشور ترانزیتی به یک قطب گاز تبدیل شود.(16)

ترکیه نه تنها می‌خواهد به‌عنوان یک کریدور ترانزیت اصلی و قطب انرژی ایفای نقش کند، بلکه هدف اصلی تنوع بخشیدن به واردات گاز طبیعی خود را نیز دنبال می‌کند. سهم گاز روسیه در واردات گاز ترکیه از 44.9 درصد در سال 2021 به 39.5 درصد در سال 2022 کاهش یافته است، اما گازپروم همچنان تامین کننده اصلی این کشور است.(17)

در محیط واقعی ترکیه، رابطه اقتصادی با اروپا همچنان مهم است و همچنان نقش مهمی در شکل‌دهی نقش ژئوپلیتیکی این کشور ایفا خواهد کرد، علی‌رغم اینکه روایت‌های سیاسی گاهی به جهت دیگری اشاره می‌کنند.

اگرچه اتحادیه اروپا اهمیت ترکیه را به عنوان یک کشور ترانزیت گاز طبیعی به رسمیت می شناسد، اما در مورد سیاست داخلی این کشور و کشورهای همسایه آن ابراز نگرانی می کند. در حالی که موقعیت جغرافیایی ترکیه برای ترانزیت گاز به اروپا مطلوب است، اولویت اتحادیه اروپا اجرای مقررات انرژی در کشورهای عرضه کننده و ترانزیت از طریق جامعه انرژی است. در نتیجه، این امر تعامل اتحادیه اروپا با ترکیه به عنوان یک شریک مهم ترانزیت انرژی را به چالش می کشد.(18)

با این حال، ترکیه و غرب با سه واقعیت روبرو هستند: الف) تغییرات عمده ژئوپلیتیکی و نظامی در این قاره. ب) لنگر ترکیه به نهادهای تجاری و مالی اروپایی و غربی؛ و ج) به رسمیت شناختن بی‌تردید ارتباط فزاینده سیاسی، نظامی و اقتصادی ترکیه.(19)

استراتژی ژئوپلیتیک ترکیه بر اساس تعادل ظریف بین عضویت در ناتو و تعاملات اقتصادی با روسیه، آسیای مرکزی و میانه شرق به طور قابل توجهی بر نقش آن به عنوان مصرف کننده اصلی گاز طبیعی تاثیر می گذارد.

از یک سو، ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو و نامزد اتحادیه اروپا، پیوسته مشارکت قوی با کشورهای غربی را که منبع اصلی سرمایه گذاری و انتقال فناوری آن است، پرورش داده است. از سوی دیگر، با وجود سابقه تنش و درگیری، ترکیه و روسیه در سال‌های اخیر همکاری‌های خود را به ویژه در تجارت، انرژی و امنیت افزایش داده‌اند. ترکیه با آگاهی از اینکه بحران اوکراین باعث ایجاد مسائل جدی انرژی در اروپا خواهد شد، تصمیم گرفت روابط خود با کرملین را قطع نکند و به شدت با تهاجم این کشور مخالفت نکرد. اگرچه دولت از تمامیت ارضی اوکراین حمایت می کند.(20)

از طرفی، روابط ترکیه با جمهوری های ترک در آسیای مرکزی به عنوان یک نقطه کانونی مهم برای مشاهده برجسته است. آذربایجان، یکی از اعضای شورای ترک ها، در درجه اول به دلیل بازگرداندن قلمرو قره باغ کوهستانی به آن مدیون ترکیه است. افزایش فشار قوی ترین متحد و همچنین سایر کشورهای ترک بر باکو می تواند راه را برای تشکیل “کریدور انرژی ترکیه” هموار کند . ترکیه می تواند گاز و سایر منابع انرژی را از اعماق قاره آسیا به قلب قاره آسیا ،مدیترانه و فراتر از آن به مشتریان ثروتمند اروپایی برساند.گاز ترکمنستان در نهایت می تواند به خط لوله فعلی باکو – تفلیس – ارزروم متصل شود. گاز ترکمنستان استخراج و از طریق خاک ترکیه به اروپا منتقل می شود.(21)

جنبه اقتصادی و همچنین پیوند بین قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی نیز در حمایت ترکیه از کریدور میانه، یک مسیر تجاری که توسط آذربایجان، گرجستان و قزاقستان آغاز شده است، که از زمان جنگ در اوکراین، نه تنها برای خود ترکیه بلکه برای اتحادیه اروپا نیز اهمیت پیدا کرده است.(22)از طرفی ،هدف آنکارا تنها در نظر گرفتن نقش ممتاز روسیه در منطقه نیست.(23)بلکه ثبات در قفقاز جنوبی و حضور آن در آسیای مرکزی، به همان اندازه برای منافع اقتصادی ترکیه مهم است.(24)

تصمیم اتحادیه اروپا برای کاهش اتکای خود به گاز طبیعی روسیه می تواند پیامدهای منفی برای هدف ترکیه برای تبدیل شدن به یک نقطه انرژی منطقه ای داشته باشد.

یکی از چالش های ایده تبدیل کشور به هاب انرژی، نبود یک محیط بازار آزاد در تجارت انرژی است. در واقع، ایده یک هاب انرژی مکانی را فرض می‌کند که شرکت‌های مستقل داخلی و بین‌المللی متعددی به خرید و فروش انرژی می‌پردازند. در عین حال، بخش انرژی ترکیه تقریباً انحصاری و تحت کنترل شدید دولتی است.

از طرفی دیگر، ترکیه در استفاده از منابع انرژی در منطقه مدیترانه شرقی با مشکل مواجه است. یک نقطه اختلاف اساسی حول مالکیت منابع طبیعی می چرخد، و ترکیه ادعا می کند که این منابع دارایی مشترک جوامع ترک و یونانی قبرس است. در نتیجه، ترکیه حق انحصاری نیکوزیا برای اداره و بهره برداری از ذخایر هیدروکربنی فراساحلی را به چالش می کشد. با وجود قرار گرفتن در نزدیکی مناطق غنی از انرژی، تنها منابع انرژی آذربایجان در حال حاضر قابل اعتمادترین منابع برای ترانزیت به اروپا محسوب می شوند. همه منابع انرژی دیگر واقع در روسیه، ایران، عراق، ترکمنستان و اسرائیل برای مقاصد ترانزیت امکان پذیر نیستند، در درجه اول به دلیل نگرانی های سیاسی یا امنیتی.

علاوه بر این، مفهوم هاب انرژی مستلزم یک کریدور انرژی برای حمل و نقل و یک بازار برای فروشندگان و خریداران بین المللی برای خرید و فروش انرژی است. دستیابی به این امر مستلزم آزادسازی بازار انرژی داخلی ترکیه است که همچنان یک چالش است.(25)

سخن پایانی

در نهایت، با توجه به ماهیت پویای انرژی ژئوپلیتیک، نظارت و تحلیل مستمر چشم انداز انرژی در حال تحول ترکیه و پیامدهای آن برای امنیت انرژی جهانی حائز اهمیت است.این واقعیت که روسیه و اتحادیه اروپا هر دو به ترکیه به عنوان یک کشور ترانزیت متکی هستند را می توان در شبکه خطوط لوله گاز طبیعی که از ترکیه عبور می کند مشاهده کرد.و ترکیه بزرگترین مشکل آن که برای هاب شدن انرژی در منطقه است،بایستی مشکلات وابستگی انرژی دولتی کشورش را حل کند.

References

1.https://link.springer.com/chapter/10.1057/9781137349149_5

2.https://cejiss.org/energy-security-in-security-studies-a-systematic-review-of-twenty-years-of-literature

3.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0301421517302926

4.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0301421517302926

5.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0301421509004108

6.https://www.scopus.com/record/display.uri?eid=2-s2.0-84946818953&origin=inward&txGid=c723f9ec5bfaab64736a64cfda906b59

7.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0301421517302926

8.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0960148112004582

9.https://enerji.gov.tr/homepage

10.https://www.sciencedirect.com/cience/article/abs/pii/S1755008422000758

11.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1755008422000758