چشم انداز ژئوپلیتیک و امنیت در دریای سرخ

حسین ربیعی 

 هیئت علمی دانشگاه خوارزمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC  

گشایش کانال سوئز در سال 1869 منجر به تمرکز ژئوپلیتیک جدیدی بر دریای سرخ و خلیج عدن به عنوان رابط کلیدی بین اروپا و سرزمین‌های آسیا و خاورمیانه شد. حضور نظامی بریتانیا در جنوب یمن، به ویژه در بندر عدن، همراه با سومالی لند بریتانیا و در جزیره سقطری، ابزاری برای حضور در جنوب دریای سرخ و تنگه باب المندب فراهم کرد. در سال 1936، بریتانیا و مصر معاهده انگلیس و مصر در سال 1936 را در لندن امضا کردند که پس از 54 سال به اشغال مصر از سوی انگلیس پایان داد. بر اساس این معاهده تعداد نیروهای مسلح انگلیس در مصر کاهش یافت و یک اتحاد نظامی 20 ساله امضا شد.

دریای سرخ یکی از مهمترین آب راه ها و شلوغ ترین مسیر کشتیرانی جهان است که سالانه تقریباً یک تریلیون دلار کالا از طریق این مسیر مبادله می شود. بر اساس برآوردها، حدود 19000 کشتی به تنهایی در سال 2020 از این مسیر استفاده کردند که به این معنی است که روزانه نزدیک به 50 کشتی از دریای سرخ و کانال سوئز ترانزیت می شود. به گفته سازمان کانال سوئز، در سال 2019 حدود یک میلیارد تن کالا از این کانال عبور کرده است که چهار برابر کانال پاناما است. تخمین زده می‌شود که بین سال‌های 2008 تا 2010، کانال سوئز 10 درصد از ترافیک را به دلیل تهدید دزدی دریایی و 10 درصد دیگر را به دلیل بحران مالی از دست داده است. این نشان دهنده حساسیت کانال به ژئواکونومیک و بحران های امنیتی است. به طور نمونه حادثه 23 مارس 2021 که در آن یک کشتی باری 20000 کانتینری در به مدت 6 روز در کانال به صورت افقی به گل نشسته بود. برای دولت مصر 90 میلیون دلار ضرر از دست دادن عوارض در پی داشت. و انسداد کانال سوئز یک بحران جهانی ایجاد کرد. طبق مطالعه آلیانز، یکی از بزرگترین شرکت های بیمه جهان، هر روز مسدود شدن سوئز می تواند رشد تجارت جهانی سالانه را 0.2 تا 0.4 درصد کاهش دهد و 6 تا 10 میلیارد دلار معادل 400 میلیون دلار در ساعت هزینه داشته باشد. 

از دید ژئواستراتژیک توانایی جابه‌جایی آسان کشتی‌ها بین دریای مدیترانه و دریای سرخ، انعطاف‌پذیری عملیاتی را برای فرماندهان در زمان تهدیدات منطقه‌ای گسترده در لیبی، اوکراین، سوریه، عراق، یمن و دیگر مناطق فراهم می‌کند و این مسیر حرکت سریع کشتی ها را بین فرماندهی اروپا و مرکزی تسهیل می کند.  فرماندهی اقیانوس اطلس  ایالات متحده نیروهای خود را با عبور از دریای سرخ از اقیانوس اطلس به دریای عرب و خلیج فارس منتقل می کند. 

چین به عنوان بخشی از پروژه ابتکار جاده ابریشم دریایی در دریای سرخ و پیرامون آن سرمایه گذاری می کند. دسترسی چین به کانال سوئز، خلیج عدن و دریای سرخ برای موفقیت طرح کمربند جاده حیاتی است. در جریان سفر رئیس جمهور السیسی به چین در دسامبر 2014، یادداشت تفاهمی برای سرمایه گذاری 10 میلیارد دلاری چین در مصر امضا شد. همچنین در سفر رئیس جمهور شی جینگ پینگ به مصر در ژانویه 2017، چین متعهد شد که 1.7 میلیارد دلار کمک مالی به بانک های مصری ارائه کند و قراردادهای بیشتری برای همکاری در زمینه برق، فضا، زیرساخت، تجارت، انرژی، مالی، فرهنگ، رسانه، فناوری و محیط زیست امضا کرد. این سرمایه گذاری ها باعث ایجاد نفوذ سیاسی، گسترش پنهانی حضور نظامی چین و ایجاد یک محیط استراتژیک سودمند در منطقه می شود. سرمایه‌گذاری پکن دارای یک جزء استراتژیک است که جامعه بین‌المللی محتاط به آن توجه و نگران است. حضور چین در این منطقه ذاتاً دارای کاربرد دوگانه است و می‌تواند هم فعالیت‌های تجاری قانونی و هم عملیات نظامی را پیش ببرد. 

در سال های اخیر خطوط ارتباطی دریایی که از اقیانوس هند عبور می کنند و آسیا را به خلیج فارس و اروپا متصل می کنند، به اجزای حیاتی تجارت جهانی تبدیل شده اند و برای امنیت انرژی بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی حیاتی هستند. با این حال، این خطوط کشتیرانی در معرض تهدیدات فراملی مختلف از تروریسم تا دزدی دریایی قرار گرفته اند و امنیت آنها به موضوعی نگران کننده تبدیل شده است. در پاسخ به این چالش ها، تعداد فزاینده ای از کشورهای اروپایی و غیر اروپایی نیروی دریایی خود را در شمال غربی اقیانوس هند مستقر کرده اند تا عملیات ضد دزدی دریایی را انجام دهند. 

همزمان با افزایش تعداد بازیگران امنیتی خارجی فعال در آنجا، افزایش نیروهای نظامی خارجی – در زمین و در دریا- و گسترش برنامه های امنیتی توسط بازیگران بازیگران منطقه ای نیز ظهور کشورهای خاورمیانه و خلیج فارس به عنوان قدرت های امنیتی کلیدی در شاخ آفریقا در سال های اخیر وضعیت این منطقه را دگرگون کرده است. حضور  قدرت های بزرگ آسیایی به عنوان بخشی از استراتژی های امنیتی هند و اقیانوس آرام نیز تعاملات امنیتی قابل توجهی را در دریای سرخ و اطراف آن ایجاد کرده است. 

در حال حاضر نقش‌های امنیتی غیر سنتی تثبیت شده ایالات متحده و اروپا در منطقه در حال تغییر به سمت رقابت نظامی سنتی است. ایالات متحده دریای سرخ را از دریچه امنیت کشتیرانی جهانی و دریایی می نگرد. افزایش تعداد کشورهای دارای تعامل امنیتی، نظامی‌سازی منطقه را ترویج می کند. پایگاه نظامی دائمی ایالات متحده در آفریقا، کمپ لمونیر است که در امتداد شاخ آفریقا در جیبوتی قرار دارد. از اینجا، ایالات متحده به عنوان بخشی از جنگ جهانی علیه تروریسم، عملیات نظامی را در سومالی و یمن انجام می دهد. پایگاه پشتیبانی ارتش آزادیبخش چین (PLA) در شهر جیبوتی که در شش مایلی تنها پایگاه نظامی ایالات متحده در آفریقا قرار دارد، در سال 2017 افتتاح شد. تاسیسات دریایی 90 هکتاری در مجاورت بندر چند منظوره دوراله که قراردادی 25 ساله دارد و 590 میلیون دلار در آن سرمایه گذاری کرده است. همچنین ساخت یک منطقه آزاد تجاری و یک خط آهن استاندارد جدید برای حمل بار از جیبوتی به آدیس آبابا پایتخت اتیوپی از دیگر برنامه های چین در پیرامون دریای سرخ است. 

به جز قدرت های جهانی، بازیگران منطقه ای مانند مصر، سودان، اریتره و جیبوتی در امتداد ساحل غربی و عربستان سعودی و یمن در امتداد ساحل شرقی فعالیت های اقتصادی و نظامی بسیاری را تدارک دیده اند. فراتر از کشورهای ساحلی، امارات متحده عربی (امارات متحده عربی) از سال 2015 در دریای سرخ مشارکت نظامی داشته است و به گسترش ردپای سرمایه گذاری خود در سراسر شاخ آفریقا ادامه داده است. از سال 2015، درگیری حوثیها با عربستان سعودی در یمن تهدیدات قابل توجهی برای منافع سیاسی و اقتصادی در سراسر دریای سرخ ایجاد کرد. از نوامبر 2020، دولت‌های اتیوپی و اریتره با جبهه آزادی‌بخش خلق تیگری در منطقه تیگری اتیوپی، که به مرز اتیوپی و اریتره نزدیک است، جنگیدند. 

در دهه های اخیر ترکیه نیز به دریای سرخ وارد شده است. اردوغان و عمر البشیر در سال 2017 برای همکاری های نظامی و حضور نظامیان ترکیه در بنادر سودان برای آموزش نیروهای سودانی در فعالیت های ضد تروریستی. این مقر می تواند  نقطه ای برای تجهیزات نظامی ترکیه یا متحدانش استفاده شود. تسهیلات آموزشی و مدیریت بنادر در موگادیشو سومالی و تاسیس یک مرکز آموزشی نظامی در سپتامبر 2017 به مساحت یک و نیم مایل مربع برای آموزش نیروهای نظامی سومالیایی که اکنون 200 افسر ترک را در خود جای داده است.فراتر، قطر نیز در بهار 2018 قرارداد احداث بزرگترین بندر کانتینری دریای سرخ به نام بندر سواکین در سودان را امضا کرده که حساسیت مصر را در پی داشته است. همچنین سرمایه گذاری برای توسعه بندر بوبیو در شهر بندری هوبیو (سومالی) را نیز در برنامه دارد. 

با وجود همه ی این تحولات که نشان بارزی از اهمیت روز افزون دریای سرخ در تجارت و اقتصاد جهانی است و شبکه ای از بازیگران بزرگ و کوچک را به پیرامون خود فراخوانده است، با این حال در چندماه گذشته حملات یمنی ها به کشتی های عبوری از این منطقه بر حجم و دامنه نگرانی ها افزوده است و چشم انداز مبهمی را پیش روی امنیت دریای سرخ قرار داده است. اگر چه ممکن است با فروکش کردن جنگ اسرائیل و حماس، آرامش به دریای سرخ بازگردد، ولی به طور کلی حملات یمن به کشتی های عبوری از دریای سرخ موضوع امنیت کشتیرانی و عبور و مرور را در این دریا به طور جدی به چالش کشیده است و چه بسا زمینه های ایجاد یک ائتلاف منطقه ای یا جهانی برای تامین امنیت این مسیر تجاری مهم را فراهم کند.