کارشناس مسائل آفریقا
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سد النهضه سدی است که اتیوپی در حال ساختن آن بر روی رود نیل آبی در نزدیکی مرزهای این کشور با سودان است.این سد در صورت تکمیل شدن، بزرگ‌ترین سد برق‌آبی قاره افریقا خواهد بود و بر سودان و مصر تأثیر خواهد گذاشت . دراین‌بین اخیراً سودان از شکست مذاکرات سه‌جانبه مصر، سودان و اتیوپی در دستیابی به توافقی درباره راه‌اندازی سد النهضه واقع در رود نیل خبر داد. قاهره در اعتراض به اصلاحاتی که آدیس‌آبابا و خارطوم بر روی پژوهش‌های دفتر مشورتی فرانسه در خصوص پر کردن آب سد و راه‌اندازی آن انجام داده بودند، توقف مذاکرات دراین‌باره را اعلام کرده بود.ساخت این سد موجب نگرانی قاهره شده است. گفتگوی زیر برای بررسی سد النهضه است.
واژگان کلیدی: پیامد، ساخت سد النهضه، نیل، مصر
مرکز بین المللی مطالعات صلح: توجه به سد النهضه دارای چه تحولاتی بوده و نقش این امر در روابط کشورهای حوزه نیل چیست؟
اگر مجموعه رود نیل به ده کشور مربوط می شود و ده کشور آفریقایی درگیر مسئله رود نیل هستند، اما آنچه مربوط به سد النهضه می شود، شامل سه کشور بیشتر نیست. نیل دو شاخه دارد. نیل آبی که از اطراف آدیس آبابا یعنی پایتخت اتیوپی و از دریاچه ای به نام تانا سرچشمه می گیرد ، بیش از 70 درصد و در بعضی مواقع تا 90 درصد آب نیل اصلی را تامین می کند و وارد سودان و مصر می شود و بعد به دریا می ریزد. یعنی از ده کشور درگیر در رود نیل، تنها سه کشور درگیر هستند. کشورهای دیگر مانند رواندا، تانزانیا، کنیا، اوگاندا، بروندی همه مربوط به نیل سفید می شوند و سودان جنوبی هم در این دسته هستند. کشورهایی که در پایین دست سد النهضه قرار دارند، نگرانی های زیادی دارند. به خصوص این مسئله در مورد مصر و سودان پر رنگ است . آنها نگران هستند این آب در طی ماه ها و سال ها به خصوص سال های کم باران کاهش پیدا کند. در سال های پر باران این مشکل وجود ندارد، چرا که حتی اضافه می آید و در سودان و مصر هم طغیان می کند و بیش از حد بالا بیاید. در واقع سد کامل نشده است، و حتی امسال هم آب بالا آمد، به طوری که برخی شهرک های سودان زیر آب رفته اند. آنچه مهم است، از زمانی که ساختن این سد کلید خورده است، نگرانی های مصر و سودان افزایش پیدا کرده است و با گذر زمان این نگرانی ها چه در سودان و چه در مصر بیشتر شده است و سعی کرده اند که با توسل به مقرراتی که قبلا تصویب شده و همچنین با توسل به دیپلماسی از تهدید استفاده کنند. اما این مسئله همچنان برای سه کشور باقی مانده و حل نشده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: علل عدم حل اختلاف در این مسئله در بین کشورها چیست؟
یکی از این مسائل به مقررات جهانی و خلائی برای تصویب قانونی در سطوح حقوق بین الملل برای این موارد بر مي گردد. مانند سدي که ترکیه بسته و آب در سوریه عراق و شط العرب کاهش داشته است. یا سدی كه افغانستان بر روی رود هیرمند بسته است و دریاچه هامون کاملا خشک شده است. خلائی قانونی در مورد این مسئله وجود دارد و باید برای آن فکر شود، زیرا بسیاری از رودخانه هایی که سال ها در کشورها به عنوان مامن حیاتی جاری بوده است و اکوسیستمی را حیات می بخشیده ، با بستن سد این اکوسیستم تعطیل می شود. در حقوق بین المللی نه تنها بحث حقوق مردمی، بلکه بحث محیط زیست هم مطرح است. برخی سدها حقوق کشورها مثل حقوق سیاسی، اقتصادی و … را نادیده می گیرد و لازم است که قانونی چند جانبه تصویب شود تا میزان بهره برداری از آب رودخانه هایی که سال های سال جاری بوده اند و کشورهای مختلف از آن ارتزاق می کنند، تصویب شود. همچنین قانونی در مورد اکوسیستم هم باید تصویب شود که این مسئله هم در نظر گرفته شود که به عنوان مثال ماهی هایی در رودخانه بعد از بستن سد اکوسیستم از میان رفته است و برای منطقه و کره زمین مشکلاتی را به وجود می آورد. لذا این مسئله مهمی است. اما مسئله دیگر به اختلافاتی برمی گردد که قدرت هایی مثل سودان ٌ، مصر و اتیوپی با هم دارند. زمانی که دولتی در مصر روی کار بیاید که موافق با دنیای غرب نباشد، غربی ها بیشتر به اتیوپی برای پیشرفت سد النهضه کمک می کنند و زمانی که دولت موافق با غرب سر کار می آید، غربی ها حمایت خود را از دولت اتیوپی کاهش می دهند. اسرائیلی ها هم به همین شکل عمل می کنند و عامل بسیار مهمی در نفوذ در اتیوپی هستند. آن ها از طریق این سد سعی می کنند که دولت سودان و مصر را در فشار قرار دهند. در واقع موانع سیاسی بخشی از آن مرتبط با سیاست های منطقه ای و جهانی است و بخشی هم مربوط به خط مشی کشورهاست. زمانی که سودان مخالف دولت اتیوپی باشد، اتیوپیایی ها انگیزه بیشتری برای تمام کردن سد پیدا می کنند. یا اختلاف دولت مصر و سودان هم زمانی هم اثرگذار است. اگر زمانی دولت سودان و مصر همسو باشند، طبیعتا بهتر می توانند حق خود را از اتیوپی بگیرند. اما در سال های اخیر به این دلیل که دولت سودان دولتی اخوانی بوده و دولت آقای السیسی مخالف اخوانی ها بوده است، این دو کشور نتوانسته اند به همگرایی لازم برای اخذ حقوق خود از اتیوپی برسند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به وضعیت کنونی، آینده تنش، اختلاف و درگیری در مورد این سد و رود نیل را چگونه پیش بینی می کنید؟
سناریوی بد قضیه این است که این کشورها وارد جنگ شوند. حتی برخی احزاب از دولت ها خواسته بودند که گروه های مخالف اتیوپی را تقویت کنید و یا حتی وارد جنگ شوید. همچنین سودان و اتیوپی سال ها با هم در جنگ بودند و گروه های مخالف یکدیگر را تقویت کرده اند. حالت دیگر این است که آن ها به توافق کامل و همه جانبه بر اساس منافع سه کشور برسند، اما این موضوع طبیعتا آینده ای را رقم خواهد زد که نه صفر و نه صد خواهد بود. با توجه به این که اتیوپیایی ها در این سد سرمایه گذاری کرده اند، تمایل دارند که آن را به نتیجه برسانند. این سد بزرگ‌ترین سد آفریقاست و هفتمین یا هشتمین سد بزرگ جهان تلقی می شود. آن ها انتظار دارند که از این سد برای منافع ملی و تغییر روند اقتصادی و گرفتن برق حرکت کنند، بنابراین راضی نمی شوند که تمام منافع خود را با سودان و مصر تقسیم کنند. از طرف دیگر اگر سودان و مصر وارد جنگ شوند، جنگ هم هزینه هایی دارد که هزینه های آن از مسئله آب بیشتر است. مهم ترین اتفاقی که خواهد افتاد این است که آن ها به صورت نسبی سعی کنند که اوضاع از این بدتر نشود تا این که قوانین بین المللی در این مورد تصویب شود. در درازمدت همه کشورهای جهان با توجه به این که اکثریت کشورهای جهان چنین ضررهایی می بینند، حتی بحث حقوق مرزی، رفت و آمدها، آب، هوا و … مسائلی هستند که نیاز به توافق دارد. کشورها هم می تواند میزبان یک اجلاس بین المللی باشد و اقدامی جهانی در این زمینه انجام دهند. این مسئله می تواند از سازمان ملل به سازمان غیر متحدها و اتحادیه آفریقا کشیده شود. لذا حل مسئله باید در چارچوب منافع مشترک جهانی حل شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به وضعیت موجود، در کوتاه مدت پیامدهای سیاسی، امنیتی و ژئوپلیتیکی ساخت النهضه برای مصر و سودان چه خواهد بود؟
در کوتاه مدت، طبیعتا کاهش آب رود نیل با توجه به جمعیت روزافزونی که مصری ها دارند و 95 درصد مصرفی از آب می تواند تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد مصر بگذارد. به خصوص اینکه در دلتای نیل، یعنی جایی که آب وارد قاهره می شود و به خصوص از قاهره به بعد، جمعیت انبوهی ساکن اند و مصری ها روی کشاورزی این قسمت سرمایه گذاری کرده اند. مصری ها درآمد نفتی ندارند، صادرات خرما دارند و سودانی ها نیز وضعیت مشابهی دارند. در نتیجه طبیعتا کاهش این آب ضربات زیای به بخش کشاورزی و حتی بخش شهری آن ها می زند و شهرهای آن ها از طریق آب ارتزاق می کنند. به دلیل کم باران بودن جنوب مصر که بسیار خشک و بیابانی است، طبیعتا این سد می تواند ضررهای زیادی را به دنبال داشته باشد. پیامدهای سیاسی آن فعال شدن و نزدیکی بین سودانی ها و مصری هاست. مصری ها و سودانی ها اگر چه اختلافات زیادی دارند، اما ناگزیرند بر سر این موضوع با هم متحد شوند. لذا همگرایی بین خرطوم و قاهره از جمله نتایج کوتاه مدت این اتفاق خواهد بود. سوم این که طبیعتا مصری ها و سودانی ها وارد مذاکره با طرف های حامی اتیوپی هم خواهند شد. آن ها سعی می کنند با دادن امتیازاتی اتیوپی را وادار کنند که سد را به این بزرگی نسازد. دیپلماسی فعال برای این که تغییر پروژه سد به یک سد کوچکتر انجام شود.
