مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
زبان فارسی در آسیای مرکزی یا فرارورد به عنوان بخشی از حوزه تمدنی فرهنگ ایرانی پیشینه ای قدرتمند داشته است. در این میان در یک سده گذشته هر چند جایگاه زبان فارسی در این منطقه با تحولاتی روبرو شده است اما همچنان دارای اهمیت است. گفتگوی زیر به بررسی جایگاه رسمی و غیر رسمی و وضعیت فارسی ستیزی در آسیای مرکزی گفتگویی با دکتر محمد حسن صنعتی رایزن فرهنگی سابق جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان و سرپرست سابق معاونت برون مرزی صداو سیمای خراسان رضوی پرداخته است.
واژگان کلیدی: جایگاه، زبان فارسی، آسیای مرکزی، فارسی ستیزی
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جایگاه زبان فارسی در حوزه ی رسانه های رسمی و غیر رسمی آسیای مرکزی چگونه است؟
اطلاعات ما اطلاعات روشن شفاف و به روزی نیست که ناشی از بسته بودن نسبی و حتی در موارد بسته بودن مطلق فضای خبری اطلاعاتی کشورهای مشترک المنافع است. در ازبکستان برنامه های برون مرزی رادیویی در این کشور از حدود سال 1975 به زبان های عربی، فارسی، هندی و انگلیسی و حتی اردو پخش می شده است. اما مورد در حوزه روزنامه ها بایستی یک تحقیق میدانی تازه ای صورت بگیرد. همزمان با انتشار روزنامه های مدنیت از سال 1957 ، مجله ها و گاهنامه های مختلفی در این کشور از جمله نشریه قدیمی ستاره شرق ، گلستان یا مجله زنان و دختران ازبکستان (که از سال 1950 منتشر می شد) منتشر می شد. در جمهوری تاجیکستان یا فارس زبان ترین کشور در جمهوری مشترک المنافع است، برنامه های رادیو و تلویزیون با توجه به رسمیت زبان فارسی یا به قول تاجیک ها زبان تاجیکی عمدتا به زبان فارسی است. اما رادیو و تلویزیون ها غیر از فارسی به زبان های روسی و ازبک برنامه پخش می کنند. بخشی از برنامه به زبان ازبکی است در منطقه خجند (که ازبک ها در آن مستقر هستند) است. در این کشور صداهای فارسی زبان دیگری هم طرفدار دارد از جمله صداهای برون مرزی ایران به نام صدای خراسان و رادیوی دیگر به نام رادیوی آزادی امریکا معمولا در رقابت با هم حضور دارند. از نظر روزنامه ها و نشریات بررسی تازه ای لازم است. اما نشریاتی مثل ادبیات ، صنعت ، مجله پیوند به زبان فارسی منتشر می شوند. بخشی از نشریات نشر شده در این کشور به ندرت دارای صفحات خط فارسی یا الفبای فارسی هستند. به علاوه در حوزه ی تاجیکستان بنا به گزارشی بیش از سیصد عنوان روزنامه و یا هفته نامه و صد و سی مجله منتشر می شوند و هشت آژانس اطلاعاتی فعال هستند. در تاجیکستان کمیته رادیو و تلویزیون جمهوری تاجیکستان 25 شبکه رادیویی و تلویزیونی را تحت پوشش دارد که به صورت مستقل فعالیت می کنند و 55 انتشاراتی در فعال هستند. بعضی از روزنامه هایی این کشور روزنامه های روسی زبان هستند و به ندرت نشریه انگلیسی زبان هم انتشار پیدا می کند. در سایت های اینترنتی روس ها در مقایسه با روزنامه ها و رادیو، تلویزیون ها فعال ترند.
وضعیت زبان فارسی در تلویزیون و رسانه های دیگر در کشور قرقیزستان هم مهم است. با توجه به این که زبان مردم قرقیزستان قرقیزی (که در واقع به گروه زبان های ترکی تعلق دارد) است ، اما گویش هایی که در این کشور رواج دارد، گویش های قابل تاملی است. گویش شمال که ادبیات جدید تحت تاثیر این گویش است. گویش جنوب غربی تحت تاثیر زبان های ایرانی قرار دارد و گویش جنوب شرقی هم مهم است. در جمهوری قرقیزستان علاوه بر زبان های قرقیزی و روسی از زبان های ازبکی، قزاقی و تاجیکی هم استفاده می شود. البته این زبان ها به خصوص زبان تاجیکی بیشتر در امر تدریس مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین برنامه های رادیو تلویزیون قرقیزستان به زبان قرقیزی و برنامه هایی هم به زبان روسی و آلمان و زبان دونگن برنامه پخش می کنند.
به هرحال جماعت فارس زبان در کشورها به جز کشور جمهوری تاجیکستان معمولا ثبت نمی شوند و به شمار نمی آیند. و گرنه هم در ازبکستان و هم در قرقیزستان درصد قابل ملاحظه ای افراد فارس زبان زندگی می کنند.از نظر نشریات وضعیت مثل بقیه جمهوری ها از جمله جمهوری ازبکستان به جهت محدود بودن روابط و نهادها و نمایندگی هایی است که می توانند در این بخش آمارهای قابل استناد تولید کنند است و ما اطلاعات دقیقی در اختیار نداریم.
در عین حال این نکته نباید از نظر دور بماند که اگر بر اساس بعضی از تخمین ها بیش از 126 میلیون نفر یا صد و سی در کشورهای مختلف از جمله ایران،افغانستان و تاجیکستان به زبان فارسی سخن می گویند تنها هفتاد یا هشتاد میلیون نفر در جمهوری اسلامی ایران هستند و حدود شصت میلیون نفر در کشورهای دیگر یا به ثبت در نیامده اند یا با عنوان های دیگری شناخته شده اند. درحالیکه در اصل زبان آنها زبان فارسی است. مثلا ما یک گونه فارسی به نام زبان ساراسن ها می شناسیم که این زبان در بین مغول ها و در سرزمین مغولستان یعنی در سرزمینی با سه و نیم میلیون کیلومتر مربع (یعنی نیمی از آسیای مرکزی ) رواج دارد. این نکته از این جهت گفته شد که ما در این زمینه آمارهای قابل استناد و روشنی در اختیار نداریم.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: وضعیت زبان فارسی از منظر احزاب و نهادهای دولتی در آسیای مرکزی چگونه است؟
در این خصوص احزاب عمدتا یا به نام یا در باطن، گرایش های کمونیستی دارند و به نوعی با تفکر کمونیستی ملایمت دارند و همین باعث زمینه ای برای حضور این تفکر در عرصه های قدرت شود. اما از طرفی آنچه که مانع از شکل گیری احزاب و حرکت حزبی و تحزب در این کشورها است، ماندن آنها در مرحله توسعه اقتصادی است. چرا که عمدتا رویکردهایشان مبتنی بر توسعه اقتصادی است. لذا در حال حاضر احزاب جایگاه چندانی ندارند، تا بتوانیم نقش آنها را در گسترش زبان فارسی مورد مطالعه جدی قرار دهیم. متاسفانه در ازبکستان حزب حاکم لیبرال دمکرات نسب به فارس زبان های حدود 15 میلیونی ترک زبان قلمادا میکند. متاسفانه در همه جمهوری ها دوران گذار به توسعه اقتصادی و سیاسی خیلی کند پیش می رود و به همین دلیل هم فعالیت احزاب خیلی روند قانع کننده ای ندارد. حتی بعضی از احزاب و گرایش های عربی در این کشور خصوصا هزینه می کنند و می توانند نه تنها برای مردم که حتی برای دستگاه های اجرایی و قدرت هم وسوسه کننده باشند. بعضی از احزاب مثل حزب تحریر (که عمدتا در ازبکستان کانونیت دارد و از آنجا اثرات خود را در جمهوری های دیگر آسیای مرکزی بروز و گسترش می دهد،) مدافع زبان عربی و نشردهنده آن هستند. اینگونه شایعه پیوند به جریان ها و نحله های افراطی همین کانونی در تاجیکستان ، ازبکستان، جنوب قرقیزستان و قزاقستان فعالیت می کند، خود مانع از حضور فعالانه زبان فارسی می گردد.
در عین حال به دلیل این که منابع اصلی آنها منابع عرفانی زبان فارسی است در بسیاری از جمهوری های مشترک المنافع جریان های صوفیانه و عرفانی و فرقه های تصوف چون نقشبندی، از جمله نشر دهندگان زبان فارسی شناخته می شوند.
در عین حال واقعیت های تاریخی را نمی شود به سرعت تغییر داد. هشتاد درصد کتاب های قدیم و نسخ خطی موجود در کتابخانه های این کشورها به خط فارسی هستند. از سویی مردم این کشورها با توجه به امکانات برای دریافت صدا و تصویر کشور ایران و کشورهای فارسی زبانی از جمله افغانستان (که به زبان فارسی برنامه های خود را پخش می کنند) یا کشورهای دیگر
مردم آسیای میانه که در مناطق مختلفی به زبان فارسی آشنا هستند و سخن می گویند به فیلم های فارسی ، ترانه های دیروزی و امروزی به زبان فارسی و.. مراجعه می کنند. در واقع وقتی که آیین، دین، جغرافیا، تاریخ و زبان مشترک است، به نظر می آید مضایق ایجاد شده علیه زبان فارسی به اندازه کافی در نشر این زبان محدود کننده باشند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به جایگاه زبان فارسی در آسیای مرکزی می توان گفت که در دهه اخیر فارسی ستیزی در کنار ایران هراسی مورد توجه قرار گرفته است؟
به نظر همین گونه است. در طول ماه ها و سال های اخیر حساسیت مضاعف و فزاینده ای نسبت به زبان فارسی ، حضور و فعالیت محصولات به این زبان در این کشورها حس می شود، این موضوع با تلاش هایی که به منظور ایجاد ایران هراسی است مصادف شده است. این ناشی دغدغه ها و مطالبات کشورهای استعمار گر و سوء استفاده کننده در مراوده و روابط خود با کشورهای مشترک المنافع دارند. آنها حضور فارسی در این بین کشورهای مستقل مانعی فراروی خود می بینند. مثلا در تاجیکستان که به نوعی مرکز زبان فارسی در آسیای میانه می شود، سفارت امریکا به اندازه ی یک وزارت خانه امکانات در اختیار دارند و کارمندان بسیاری در این سفارت فعالیت می کنند. وقتی که نقش امریکا را در طراحی نقشه های براندازی جمهوری اسلامی ایران در نظر می گیریم با توجه به این (که از منظر دیگری ایران ام القری زبان فارسی در جهان شناخته می شود) طبیعی است که حرکت های فارسی ستیزی با طرح های ایران هراسی که در غرب و اروپا شکل می گیرد مرتبط باشد. در تاجیکستان گروه های قدرتی هستند که ترجیح می دهند به موازات ترک نشان دادن فارس زبان ها در بعضی از جمهوری های آسیای میانه، زبان و فرهنگ روسی را اشاعه دهند که روسوفیل شناخته می شوند. حتی در این کشورها به نقش جایگزینی زبان عربی در حد خواندن سطحی قرآن بسنده می کنند. این وضعیت نشان از آن دارد که همواره یک نگرانی از قبل شیوع زبان فارسی و قدرت یافتن فارسی و محصولاتی به این زبان در کشورهای آسیای میانه وجود دارد.
