واکنش  کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به بحران اوکراین

زهرا شریف زاده 

پژوهشگر روابط بین الملل 

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

امنیت منطقه خلیج فارس به حدی است که کشورهای عربی در سال های دهه ی 70 میلادی نگران تهدیدها در این منطقه بودند و سبب شد تا به فکر تأسیس شورای همکاری خلیج فارس بیفتند. به طوری که در 1970 کویت تلاش هایی جهت تقویت همکاری های فرهنگی،اقتصادی و سیاسی بین شش کشور عربی حاشیه خلیج فارس به عمل آورد و در سال 1976 کشورهای بحرین،امارات متحده عربی،قطر،کویت،عربستان سعودی،عمان و عراق برای ایجاد دانشگاه ،پیشرفت بهداشت،همکاری های تلویزیونی،تولید دارو و ایجاد آژانس خبری خلیج فارس تشکلیل جلسه دادند و در همان سال به اشاره شاه ایران،سلطان قابوس اجلاسی را با حضور وزیران خارجه 8 کشور برای ایجاد سیستم امنیت جمعی در مسقط تشکیل داد که به علت رقابت بین ایران ،عراق و عربستان نتیجه ای در برنداشت و عراق با طرح ایران مخالفت کرد.بالاخره در سال 1981 عربستان سعودی به همراه وزراء خارجه پنج کشور بحرین،کویت،امارات متحده عربی،عمان و قطر در ریاض برای ایجاد شورای همکاری حلیج فارس به توافق رسیدند.(شهابی،1383: 3-1).

اکنون شورای همکاری خلیج فارس متشکل از شش کشور عربستان سعودی،قطر،امارات متحده عربی،عمان،کویت و بحرین می باشد که دلایل عمده تشکیل آن پیروزی انقلاب اسلامی،هماهنگی با استراتژی منطقه ای آمریکا و مسلح کردن عربستان و تبدیل آن به ستون اصلی سیاست آمریکا در منطقه،جایگزین  شدن بجای گسستی که بین حلقه اتصال  ناتو و سیتو  افتاده بود،بالا بردن توان مقاومت رژیم های حاشیه خلیج فارس در مقابله با نیروهای پیشرو جهان غرب و در نهایت مقابله با تهدیدات شوروی می باشد(طالعی حور و صبوری،1391: 193).

رئیس جمهور روسیه ولادیمیر پوتین در سال 2022  به نیروهای مسلح این کشور دستور داد تا عملیات نظامی تمام عیار را برای حمله به اوکراین آغاز کنند.اگرچه جنگ  روسیه و اوکراین نسبتاً دور از منطقه خلیج فارس است، اما این جنگ برای شورای همکاری خلیج فارس اهمیت بسزایی پیدا کرده است. براستی  واکنش کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در برابر بحران اوکراین چیست؟فرضیه این است که با توجه  به تاثیرات ثانویه متعددی  مانند اختلال در بازارهای انرژی، نابسامانی اقتصادی ناشی از تحریم های بین المللی علیه روسیه و بوجود آمدن تنش های جدید در برخی روابط سیاسی  این کشورها با دولت بایدن  می‌تواند بر منافع  کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تأثیر بگذارد.

بعد از شروع جنگ کشورهای غربی، در درجه اول کشورهای اروپایی و ایالات متحده، تحریم‌هایی را علیه روسیه اعمال نمودند و  این تحریم‌ها با الحاق مناطق اشغالی اوکراین به خاک روسیه و تهدید ولادیمیر پوتین به کاربرد جنگ افزارهای تخریب شدت یافت از جمله می توان به محدودیت معامله با روسیه در صنایع فولاد و فناوری‌های دیجیتال، تعیین سقف برای بهای نفت روسیه  که از طریق دریا و با بیمه کشتیرانی کشورهای اروپایی به کشورهای ثالث منتقل می‌شود،اشاره کرد. بخش دیگری از مصوبه اتحادیه اروپا تحریم تعداد بیشتری از مقامات نظامی و وزارت دفاع روسیه و افراد دخیل در برگزاری همه‌پرسی و الحاق مناطق اشغالی اوکراین به روسیه است. همچنین  کشورهایی شامل لهستان و جمهوری‌های بالتیک خواستار قطع کامل همکاری با روسیه در زمینه انرژی هسته‌ای، ممنوعیت واردات الماس روسیه و تحریم رهبر کلیسای ارتدکس روسیه بودند که از متحدان مهم ولادیمیر پوتین است. در زمینه تعیین سقف برای بهای نفت روسیه که از مسیر اتحادیه‌های اروپا صادر می‌شود اقدام هماهنگ با تصمیم آمریکا و کشورهای گروه هفت است که برای کشورهایی نظیر یونان، مالت و قبرس که کشتیرانی و بیمه دریایی در اقتصاد آنها بسیار مهم است استثناهایی در نظر گرفته شده است(یورونیوز،2022).

لازم بذکر است که ثروتمند بودن  کشورهای جهان در منابع هیدروکربن به موقعیت آنها در برابر بحران ها اهمیت فراوان خواهد داد  و با توجه به اینکه  کشورهای اروپایی برای واردات نفت و گاز طبیعی به روسیه وابستگی زیادی دارند در مورد اختلالات انرژی بسیار آسیب پذیر هستند سبب شده تا دخالت  کشورهای خلیج فارس در بحران  اوکراین را به عنوان منبع جایگزین ضروری کند.از طرفی دو قطبی شدن عمیق در سطح بین المللی بین ایالات متحده و متحدانش از یک سو و روسیه و دوستانش از سوی دیگر، ارتباط  شورای همکاری خلیج فارس هر چند با مواضع متضاد بحران اوکراین را حائز اهمیت نموده است(Bakir,2022:1).

 قابل توجه است که کشورهای عربی از قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 2 مارس (۱۱ اسفند) که تهاجم روسیه به اوکراین را محکوم می‌کرد،حمایت کردند.در این قطعنامه  قاطعانه از تجاوز روسیه به تمامیت ارضی اوکراین و نقض بند ۴ ماده ۲ منشور سازمان ملل متحد ابراز تاسف کرده و از روسیه می‌خواهد فورا، به طور کامل و بدون قید و شرط نیروهایش را از داخل مرزهای به رسمیت شناخته شده اوکراین خارج کند.در حرکتی کم‌سابقه ۱۴۱ کشور از ۱۹۳ عضو مجمع عمومی از این قطعنامه حمایت کردند، در حالی که تنها ۵ کشور بلاروس،سوریه،کره شمالی،اریتره و خود روسیه  به آن رای مخالف دادند و ۳۵ کشور دیگر نیز رای ممتنع دادند(خبرگزاری جهموری اسلامی ،1400).

هرچند کشورهای شورای همکاری خلیج فارس پیشنهاد راه حل دیپلماتیک را برای پایان دادن به جنگ داده اند. اما در این اجماع، طیفی نهفته است که در آن کویت و قطر مواضعی اتخاذ کرده‌اند که بیشتر با اوکراین همسو شده اند و  عربستان سعودی و امارات مواضعی اتخاذ کرده‌اند که با احتیاط بیشتری با روسیه همسو می باشد و بحرین و عمان عمدتاً به دنبال حفظ وجهه پایین‌تری بوده‌اند.این در حالی است که  از یک طرف خاطرات کویت و قطر از تهاجم یا تهدید همسایگان بزرگ‌تر همچنان زنده است و از سویی دیگر رهبران عربستان و امارات مسائل حل‌نشده‌ای با کاخ سفید و همچنین روابط نفتی و دفاعی قوی با روسیه دارند.

علیرغم اینکه قطر بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی مایع در سراسر جهان است و احتمال بر این بود که قطر گاز روسیه به کشورهای اروپایی را در پی تصمیم مسکو برای قطع عرضه گاز طبیعی جبران خواهد کرد. اما بیشتر گاز قطر در قالب قراردادهای بلندمدت به شرق آسیا می رود. این امر باعث می‌شود دوحه فضای کمی برای افزایش ناگهانی و عظیم تقاضا توسط مشتریان در غرب دارد و فقط می تواند با کمک صادرکنندگان گاز مانند آذربایجان، الجزایر و دیگران به اروپایی ها کمک کند تا واردات انرژی خود را متنوع کرده و وابستگی خود را به روسیه کاهش دهند. 

حال با توجه به اینکه دوحه ،متحد ایالات متحده و بازیگر جهانی در بخش گاز طبیعی مایع است عاملی که باعث شده بر تصمیم این کشور تأثیر بگذارد و در کنار اوکراین بایستد این است که قطر و کویت، جدای از شرکای آمریکا، به دلیل تجربیات تاریخی خود، خود را به اوکراین نزدیکتر می بینند. از آنجایی که کشورهای کوچک بین کشورهای بسیار بزرگتر و قدرتمندتر قرار گرفتند، هر دو از سیاست های تهاجمی کشورهای همسایه خود آسیب دیدند. کویت در سال 1990 متحمل تهاجم عراق شد و قطر در سال 2017 تحت محاصره عربستان سعودی قرار گرفت. موضع آنها در این بحران بازتابی از خود و پایبندی به قوانین و هنجارهای بین المللی است که تهدید به زور یا استفاده از زور را در روابط بین این دو کشور منع می کند. 

امارات و عربستان سعودی نیز بر اساس انگیزه های متفاوت مواضع متفاوتی اتخاذ کردند. در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تنها نماینده کشورهای عربی، امارات، در رأی گیری درباره قطعنامه محکومیت حمله روسیه به اوکراین رای ممتنع داد. بار دیگر در نشست مجمع عمومی سازمان ملل به قطعنامه مشابهی رأی مثبت داد. در حالی که کرملین روسیه اعلام کرد که «محمد بن زاید» ولیعهد ابوظبی طی تماس تلفنی با «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه بر حق روسیه برای تضمین امنیت ملی خود تأکید کرده است. علاوه بر این، ابوظبی از توصیف تجاوز روسیه به اوکراین به عنوان تهاجم خودداری کرد و در تماسی که بین پوتین و ولیعهد ابوظبی صورت گرفت، ولیعهد ابوظبی از موضع روسیه حمایت کرد و دو طرف برای هماهنگ کردن مواضع در زمینه انرژی صحبت کردند. گرچه غول های انرژی اماراتی و روسیه همکاری های مستقیم دیگری نیز دارند. در سال 2020، گازپروم نفت و موبادالا پترولیوم یادداشت همکاری برای توسعه مشترک فناوری های جدید متمرکز بر تولید نفت و دیجیتالی کردن فرآیندهای تولید امضا کردند و امارات متحده عربی نیز اعلام کرد که سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) را تحت فشار قرار می دهد تا نفت بیشتری را به بازار پمپ کند تا قیمت های سرسام آور کاهش یابد هر چند تضمینی وجود ندارد که ابوظبی بتواند کاری انجام دهد و ممکن است به چالش کشیده شود (Galeeva,2022:1).

اکثر کشورهای حاشیه خلیج فارس که برای دهه‌ها ایالات متحده را ضامن امنیت خود می‌دانستند، در حالی که تلاش می‌کردند موضعی بی‌طرف برای حفظ همکاری با مسکو در زمینه مسائل ژئوپولیتیکی و انرژی اتخاذ کنند. اما در رابطه با امارات و عربستان سعودی، آنها سیاست خارجی نیمه‌واحدی را اتخاذ کردند. زیرا هفت سال است که درگیر جنگ خونین در یمن بوده و همچنین در زمینه روابط بین‌المللی تقریباً هم‌عقیده هستند. کشورهای خلیج فارس به‌طور کلی وقتی مطمئن شدند که ایالات متحده هم‌پیمان قابل اعتمادی نیست، شراکت‌های سیاسی و اقتصادی بزرگی با روس‌ها ایجاد کردند، بنابراین عربستان سعودی و امارات به‌طور خاص به این موارد پایبند خواهند بود(خبرگزاری تسنیم،1400).

لازم به ذکر است حمایت امارات از روسیه را می توان  منوط به عوامل زیر دانست:

1-افزایش و رشد همکاری ابوظبی و مسکو در چند سال اخیر در سطوح اقتصادی، دیپلماتیک و حتی امنیتی بویژه سیاست‌های امارات در سوریه و لیبی

2- امارات می خواست حوثی های یمن را در شورای امنیت سازمان ملل محکوم کند و آنها بدون حمایت یا حداقل موضع بی طرف روسیه نمی توانستند این کار را انجام دهند. در واقع، روسیه به نفع خود پاسخ داد و از لایحه‌ای حمایت کرد که در آن شبه‌نظامیان حوثی طرفدار ایران و تحریم تسلیحاتی آن را محکوم می‌کرد.

3-  عدم رابطه مناسب امارات با دولت بایدن به این دلیل که  دولت بایدن ابوظبی را به حاشیه رانده و رقیب خلیجی امارات یعنی  قطر را به هزینه خود ارتقاء داده است. دوحه اکنون در مقایسه با دوره دولت ترامپ نقش های منطقه ای و بین المللی بیشتری ایفا می کند. 

4- امارات و روسیه قبل از اینکه ترامپ در سال 2017 رئیس جمهور شود به حمایت از کمپین انتخاباتی متهم شده بودند. 

 در مورد عربستان سعودی، این کشور موضع ایالات متحده را در بحران روسیه و اوکراین  را تایید نکرد و از اظهار نظر در مورد حمله روسیه به اوکراین اجتناب کرد و از پمپاژ نفت بیشتر به بازار خودداری نمود. علاوه بر این، ریاض بر پایبندی خود به توافق اوپک پلاس با روسیه که به عنوان حمایت از موضع روسیه تلقی می‌شود، تاکید کرد.اگرچه ریاض از قیمت های بالای نفت استقبال می کند، اما موضع عربستان در این بحران ناشی از موضع شخصی ولیعهد محمد بن سلمان است. از زمانی که جو بایدن رئیس‌جمهور ایالات متحده شده  او  محمد بن سلمان را نادیده گرفته و حتی از صحبت با او خودداری کرد. از این نظر، ولیعهد عربستان، حمله روسیه به اوکراین را فرصتی برای فشار بر دولت آمریکا دانست و با امتناع از افزایش قیمت نفت در بازار فکر می کرد که بایدن را مجبور به تغییر رفتار کند. با این حال، آخرین اقدامات ایالات متحده در قبال ایران و ونزوئلا نشان می دهد که برنامه های محمدبن سلمان ممکن است نتیجه معکوس داشته باشد. دولت بایدن در ازای نفت خود، نشان داد که برای کاهش تحریم‌ها علیه ونزوئلا آماده است. با در نظر گرفتن توافق هسته ای در شرف آینده با ایران، اگر واشنگتن به توافقی با تهران دست یابد، امتناع محمد بن سلمان از افزایش تولید نفت به طور غیرمستقیم به نفع ایران خواهد بود(Bakir,2022:1) .

در حقیقت عربستان نمی‌خواهد همان‌طور که در گذشته و در دولت‌های قبلی به آمریکا وابسته شده موقعیت مطلوبی به آمریکا  در حال حاضر بدهد واین چالشی آشکار برای آمریکا خواهد بود.واین پیام را به بایدن می دهد که  اگر بخواهد به سیاست بی‌توجهی خود به محمد بن سلمان ادامه دهد ممکن است که عربستان به خرید تسلیحات از روسیه روی بیاورد(خبرگزاری تسنیم،1400).

رهبران عمان و بحرین کمتر درگیر بوده اند، اگرچه واکنش آنها منعکس‌کننده رویکردهای مربوط به ژئوپلیتیک منطقه‌ای می باشد،سلطان هیثم بن طارق آل سعید عمان خواستار حل‌وفصل دیپلماتیک شد و حمد بن عیسی آل خلیفه پادشاه بحرین به همتایان سعودی و اماراتی خود در گفتگو با رئیس جمهور پوتین پیوست. دیپلماسی عمان همچنان بر مسائل منطقه‌ای متمرکز بوده است. برای بحرین و عمان، افزایش قیمت نفت ناشی از افزایش تنش در امتداد مرز روسیه و اوکراین و حمله نظامی متعاقب آن نیز تا حدودی از فشارهای مالی ناشی از سال‌ها کسری بودجه در هر ایالت را مرتفع خواهد ساخت.

 با توجه به آنچه گفته شد شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی  بر اساس منافع و ترجیحات خود به حمله روسیه به اوکراین پاسخ داده اند. در حالی که جنگ در اوکراین شامل حال آنها نمی شود و یا تهدیدی مستقیم برای ثبات منطقه ی خلیج فارس نیست. اما تأثیرات ثانویه متعددی مانند اختلال در بازارهای انرژی، نابسامانی اقتصادی ناشی از تحریم های بین المللی علیه روسیه و نقاط تنش جدید در برخی روابط سیاسی با دولت بایدن هستند که می‌تواند بر منافع این کشورها تأثیر بگذارد(Coates Ulrichsen,2022:1). 

این احتمال وجود دارد که تهاجم روسیه به اوکراین روند انحراف ژئوپلیتیکی بین منافع آمریکا و شرکای آن در خلیج فارس یا برخی از آنها را تسریع بخشد. در سال 2019، پس از اینکه دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا تصمیم گرفت به حملات ایران به اهداف دریایی و انرژی در هر دو کشور پاسخ ندهد و بین منافع آنها و ایالات متحده تمایز قائل شد، رهبران امارات و عربستان دچار شُک شدند.این حملات تمایل رهبران هر دو کشور را برای گسترش دامنه مشارکت های سیاسی و استراتژیک خود، از جمله، در مورد امارات، با اسرائیل، تقویت کرد و امتناع آنها از انتخاب یکی از طرفین روسیه یا ایالات متحده ممکن است گسترش منطقی این روند باشد. حداقل ریاض و ابوظبی اینچنین نشان دادند

واژگان کلیدی: واکنش,  کشورهای, شورای همکاری خلیج فارس , بحران اوکراین,جنگ اوکراین،عربستان, امارات

منابع:

خبرگزاری تسنیم(1400)،” ماجرای معامله جداگانه امارات و عربستان در بحران اوکراین”بر گرفته از لینک زیر:

https://www.tasnimnews.com/fa/news

 خبرگزاری جمهوری اسلامی (1400)،” قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل علیه روسیه با ۱۴۱ رای موافق تصویب شد “،کدخبرنگار518، کد خبر   84668745، جهان،دفتر نیویورک،برگفته از لینک زیر:

https://www.irna.ir/news/84668745

شهابی،سیف الرضا(1383)،”دیدگاههای شورای همکاری خلیج فارس”،مرکز مطالعات خلیج فارس،مؤسسه  مطالعات ژئوپلیتیک و استراتژیک،تاریخ و جغرافیای خلیج فارس، برگرفته از لینک زیر:

http://www.persiangulfstudies.com/userfiles/files/PGCC.pdf

طالعی حور،رهبر،صبوریفمحمد حسن(1391)،”شورای همکاری خلیج فارس و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران”،نشریه امنیت پژوهی،دوره11،شماره38،صفحات 217-185.

یورونیوز(2022)،” هشتمین و دور جدید تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه اعمال شد؛ چه بخش‌هایی هدف گرفته شده است؟”،بر گرفته از لینک زیر:

https://per.euronews.com/2022/10/06/eu-eighth-package-of-sanctions-against-russia

Bakir,Ali(2022),” Russia’s invasion of Ukraine: The motives behind the position of the GCC members”, https://menaaffairs.com/russias-invasion-of-ukraine-the-motives-behind-the-position-of-the-gcc-members/

 Coates Ulrichsen,Kristian(2022),”The GCC and the Russia-Ukraine Crisis”, https://arabcenterdc.org/resource/the-gcc-and-the-russia-ukraine-crisis

 Galeeva,Diana(2022),” How Does the Ukraine Crisis Affect the Gulf?”, https://gulfif.org/how-does-the-ukraine-crisis-affect-the-gulf