دکتر میر مهرداد میرسنجری
استادیار دانشگاه و پژوهشگر ژئوپلتیک
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
هیدروپلتیک ترکیه
جغرافیای سیاسی آب یا هیدروپلیتیک به یکی از مهم ترین عوامل موثر در سیاستگذاری خارجی جهان و به ویژه در عرصه پر تلاطم خاورمیانه تبدیل شده اسj. واقعیت غیر قابل چشم پوشی این است که جهان کنونی با توجه به روند فزاینده افزایش جمعیت و فرایند توسعه افسار گسیخته، با بحران های بزرگ منابع طبیعی و محیط زیست روبه رو است که مهم ترین منبعی که که روابط دولت ها و ملت ها را در سرایر دنیا به طور عام و در خاورمیانه به طور خاص دچار تنش کرده است، منابع آب است که در این میان کشور ایران با توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی ویژه ، بسیار تحت تاثیر هیدرو پلیتیک قرار دارد. بر این پایه دولت ها تلاش می کنند با بهره گیری حداکثری از ظرفیت های موجود در راستای بهره مندی حداکثری از منافع ملی خود بهره مند شوند.
ترکیه با توجه به موقعیت ویژه خود در حد فاصل قفقاز، ایران، خاورمیانه عربی و اروپا، به ویژه در طول سال های پس از 2003 میلادی و شکل گیری دومین کشور شیعی منطقه در عراق برای خود نقش موثری را بر متغیر های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیک منطقه قائل است. در واقع بحران های منطقه ای ناشی از سیاست های بحران زای توسعه منابع آب در ترکیه در طول سال های اخیر چنان عرصه را بر ایرانیان تنگ کرد که منجر به نامه نگاری حدود 2000 شخصیت حقیقی و حقوقی اعم از استادان دانشگاه ها و متخصصان و دغدغه مندان و تشکل های غیردولتی محیط زیستی ایران به سازمان ملل شد که در این نامه، سدسازی‌های گسترده ترکیه و بستن آب دجله و فرات تحت عنوان طرح گاپ ، یکی از مهم ترین عامل های خشکسالی، ریزگردها و بحران‌های سیاسی و اجتماعی اعلام شد.
بر پایه آمارهای رسمی، در کشور ترکیه ۵۰۳ سد وجود دارد که از این تعداد، ۲۰۳ سد جزء سدهای بزرگ به حساب می آیند. دولت ترکیه با بهانه تأمین نیاز خود به آب شیرین اقدام به طراحی پروژه عظیم آبی گـپ کرده. بر پایه برنامه های اعلام شده در پایان پروژه، تنها اجازه عبور بیشینه، 500 متر مکعب آب را در ثانیه به سوی سوریه و عراق را خواهد داد و در همین حال، سد و نیروگاه برقابی آتاترک، به عنوان بزرگترین سد ترکیه در استان آدیامان ، با هدف ظاهری آبیاری و تولید برق بر روی رود فرات در چارچوب پروژه توسعه آناتولی جنوب شرقی (منطقه کردستان ترکیه احداث شده است.
ترکیه در حالی تحت عنوان طرح گاپ قرار است 22 سد روی دجله و فرات در 9 منطقه عمدتا کردنشین بسازد و حتی برخی منابع از طرح هایی برای ساخت 90 سد دیگر و 60 نیروگاه برقی نیز خبر می دهند، که با احداث سد و بستن آب سرشاخه های دجله و فرات، ایران و عراق و سوریه، به شدت درگیر معضلات محیط زیستی و اقتصادی، اجتماعی فزاینده ناشی از این توسعه ناپایدار و خود خواهانه شده اند. نکته قابل تامل این که ترکیه در حوزه کردستان ترکیه یا آناتولی جنوبی با احداث سدهای بزرگ، نزدیک به ۵۰ میلیارد متر مکعب آب را تصاحب می کند که این یعنی رقمی بالاتر از حدود ۴۶ میلیارد متر مکعب ۶۵۰ سدی که در ایران ساخته شده است!!! همچنین افتتاح سد ایلیسو که از سال 2006 شروع شده و قرار بود تا 2016 تکمیل شود، با توجه به اعتراض های بین المللی طرفداران حفاظت محیط زیست به تعویق افتاد، که با این حال مقام های ترکیه با اطمینان خاطر اعلام کرده اند این پروژه با سه سال تاخیر، در هر شرایطی تا سال 2019 میلادی به بهره برداری خواهد رسید!!
هیدروپلتیک ترکیه و معضلات محیط زیستی ایران و خاورمیانه
1- بی آب کردن و متروکه شدن چندین میلیون هکتار از زمین های کشاورزی
از مهم ترین پیامد های محیط زیستی هیدروپلتیک یا سیاست گذاری آب دولت ترکیه، بی آب کردن اراضی کشاورزی جلگه های مجاور فرات در سوریه و عراق است. همچنین تحت تاثیر پروژه های بزرگ منابع آب ترکیه میلیون ها هکتار از اراضی کشاورزی و مسکونی جلگه میان رودان در سوریه و عراق تخریب و متروک و خالی از سکنه خواهند شد.
2- توسعه بیابان زایی در کشور های منطقه
با توجه به توسعه بیابان زایی و پیامدهای مخرب ناشی از آن، سوء مدیریت منابع آب در ترکیه با کنوانسیون جهانی مقابله با بیابان‌زایی UNCCD مغایر است.
3- تضییع حقوق جوامع بومی
با پروژه های هیدرو پلتیک ترکیه، زمین های کشاورزی و روستاهای زیادی در کردستان ترکیه به زیر آب های پشت سدها خواهند رفت و پیامدهای ویرانگر سدسازی در ترکیه فجایع انسانی ناشی از جنگ های تحمیلی در سوریه و عراق را نیز تشدید کرده و مستقیم حقوق بشر را تهدید می‌کند. تاثیرات مستقیم پروژه های مدیریت آب در ترکیه بر روی جوامع بومی خوزستان ایران هم به صورت بحران آب و توسعه ریزگردها روند رو به افزایشی یافته است، که بر این پایه، سیاست های افسار گسیخته مدیریت ضد محیط زیستی منابع آب توسط ترکیه، کاملا با بیانیه رعایت حقوق جوامع بومی UNDRIP به عنوان یک سند مهم بین المللی نیز مغایرت دارد.
4- بی توجهی به حقابه جوامع بومی و محلی
حقابه جوامع بومی مولد در حوزه های آبخیز یک اصل پذیرفته شده جوامع محلی در همه دنیا است که با سو سیاستگذاری آب در ترکیه برای مردم همجوار دجله و فرات کاملا تضییع شده است.
5- تغییرات گونه های بومی فون و فلور منطقه
از پیامد های دیگر هیدرو پلتیک ترکیه تغییر شرایط طبیعی اکوسیستم طبیعی مناطق پشت سد و مناطق تحت تاثیر پس از تاج سد است که به شدت در معرض تخریب و خطر انقراض قرار گرفته اند که بر این اساس سیاست گذاری آب در ترکیه با کنوانسیون بین المللی حفاظت از تنوع زیستی ( CBD ) هم مغایرت کامل دارد.
6- تاثیر مستقیم هیدروپلتیک ترکیه در توسعه ریزگردها
توسعه سیاستگذاری منابع آب ترکیه، با تصاحب سرشاخه های آب های دجله و فرات و خشک کردن جلگه میان رودان، برای میلیون ها ایرانی و دیگر ساکنان منطقه افزون بر بی آبی و متروکه شدن زمین‌های کشاورزی، بحران فزاینده ریزگردها را هم به ارمغان آورده است که معمولا در دو نوبت ماه های سرد سال و اغلب بهمن و اسفند ماه و نیز در ایام گرم سال در مرداد، شهریور و مهر ماه، استان ها و شهرهای جنوبی ایران را تحت تاثیر مستقیم قرار می دهد .
فرجام سخن آن که
شکی نیست که دولت ترکیه از هیدرو پلتیک هم برای قدرت نمایی داخلی و کنترل کردهای مبارز کردستان ترکیه استفاده می کند و هم برای اعمال فشار و امتیاز گیری از همسایگان بهره می برد که تحلیل گران از آن به عنوان ” نو عثمانی گری” دولت اردوغان یاد می کنند. در این میان ایران به‌عنوان قدرت منطقه ای و پیشرو تاریخی کشور های خاورمیانه ، باید با بهره گیری از واقعیت های مخرب توسعه خود خواهانه منابع آب ترکیه و تاثیر گذاری آن بر اکوسیستم منطقه و حیات محیط زیستی، با این نقش ترکیه برخورد فعالانه ای و نه منفعلانه ای را در پیش گیرد. در این بین انجام مطالعات تخصصی همه جانبه و فرابخشی در حوزه هیدروپلتیک و ژئوپلتیک محیط زیستی کشور های منطقه و به ویژه ترکیه، راهی است که می تواند ما را در دستیابی به یک برنامه راهبردی برای مقابله با معضلات ناشی از توسعه یکجانبه نگر این کشور همسایه یاری نماید. در این میان ایران با تـوجه بـه این که هم بالقوه و هم بالفعل درگیر هیدروپلتیک کشورهای همسایه قرار دارد، لازم است که در سـطح مـنطقه ای و جهانی با دیپلماسی فعال و بهره مندی از حقوق بین الملل ژئوپلتیک و محیط زیستی، الگویی پایدار را برای حفاظت از منافع ملی و منابع طبیعی و انسانی منطقه ای و بین المللی ایران در حوزه هیدروپلتیک طراحی کند.
واژگان كليدي: هیدروپلتیک، ترکیه ، بحران های محیط زیستی، ایران ، خاورمیانه ، فرات، گاپ
