هژمونی چین و روسیه در آسیای مرکزی

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

چین به عنوان یک قدرت اقتصادی مهم و سرمایه گذار در توسعه زیرساخت ها ، وروسیه به عنوان یک قدرت سیاسی و نظامی نقش حیاتی در آسیای مرکزی ایفا می کنند. بررسی چین منهای روسیه در این قسمت از آسیا ناقص خواهد بود.

در واقع  هردو کشور دارای مشارکت استراتژیک در آسیای مرکزی هستند.لذا تا قبل از جنگ اوکراین روابط بین دو کشور در منطقه  از یک هژمونی تعاونی یا تقسیم کار برخوردار بوده است.اما بعد از جنگ اوکراین تحلیل گران سیاسی، روایات متعددی مبنی بر افزایش قدرت چین در آسیای مرکزی ارائه کردند. لذا به نظر می رسد که با سوالاتی از جمله  این که چرا آسیای مرکزی برای چین و روسیه اهمیت دارد؟ آیا توازن قوا در آسیای مرکزی تغییر کرده است؟ آیا جنگ اوکراین افول روسیه و ظهور چین در آسیای مرکزی است؟ آیا چین می تواند به جای روسیه کلیددار امنیتی و اقتصادی آسیای مرکزی شود؟ روبرو هستیم که در این مقاله سعی داریم به آن بپردازیم.

-اهمیت آسیای مرکزی برای سیاست خارجی روسیه

سیاست خارجی روسیه در آسیای مرکزی سه هدف اصلی دارد.اولین مورد، ارتقای همکاری امنیتی و نظامی-فنی از نوسازی نیروهای مسلح کشورهای منطقه تا ساخت پایگاه های نظامی در قرقیزستان و تاجیکستان است. دوم تسهیل پروژه های انرژی در بخش نفت و گاز و برق آبی است. سومین مورد، تقویت نهادهای یکپارچه سازی اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) است که قزاقستان و قرقیزستان اعضای کامل آن و تاجیکستان عضو احتمالی آن هستند.

علاوه بر این، اهمیت منطقه آسیای مرکزی برای روسیه توسط تعدادی از عوامل تعیین می شود.برخی از عناصر مانند بی ثباتی ظاهری مرزها ، اختلافات ارضی ، درگیری های بین قومی (یا بین قبیله ای) هم بین و هم در داخل دولت های مستقل جدید و بی ثباتی مزمن افغانستان، تهدیدی برای ناپایداری اوضاع در منطقه است. ظهور خلاء نفوذ  و تخلخل مرزها ممکن است ساختارهای جنایتکار و بنیادگرا را تقویت کند، چیزی که امنیت خود روسیه را تهدید می کند.(1)

روابط دوجانبه روسیه با تک تک کشورهای آسیای مرکزی نشان می دهد که این کشور روابط اقتصادی و سیاسی قوی را در منطقه حفظ کرده و گاهی اوقات تقویت کرده است.

همکاری روسیه با قزاقستان در بسیاری از زمینه ها در حال توسعه است.قزاقستان یک متحد کلیدی روسیه است.در مورد ازبکستان ، روابط  روسیه با ازبکستان همیشه گرم نبوده است  اما دو کشور بسته توافق نامه ای را برای اجرای قراردادهای تجاری به مبلغ 3.8 میلیارد دلار و پروژه های سرمایه گذاری قابل توجه به مبلغ 12 میلیارد دلار امضا کردند.از نظر نظامی، ازبکستان نیز به تدریج با طرف روسی همگرایی پیدا کرده است. 

روسیه شریک تجاری و اقتصادی پیشرو قرقیزستان است و در بخش گاز با آن همکاری می کند.  در کنار گاز، روسیه چندین دهه است که به قرقیزستان سوخت با قیمت های کاهش یافته عرضه می کند که نوعی کمک اقتصادی بین دولتی است.انرژی همچنین در مرکز همکاری روسیه با ترکمنستان قرار دارد ، در درجه اول در زمینه گاز، که هر دو کشور در آن غنی هستند. علاوه بر این، داده های رسمی نشان می دهد که روسیه فلزات و مشتقات آنها را به ترکمنستان صادر می کند، همچنین ماشین آلات، تجهیزات و وسایل نقلیه، محصولات غذایی و مواد خام کشاورزی را از ترکمنستان محصولات شیمیایی، منسوجات، سوخت و انرژی دریافت می کند .در مورد تاجیکستان ، روسیه در سال های اخیر با اطمینان از نظر حجم تجارت متقابل و همکاری سرمایه گذاری با این کشور مقام اول را به خود اختصاص داده است.(2)

-اهمیت آسیای مرکزی برای سیاست خارجی چین

برای چین، آسیای مرکزی به دلیل انرژی، حمل و نقل و مبارزه با آنچه که پکن “سه شر” می نامد – تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی، از نظر استراتژیک مهم است.(3)یکی از موارد مهم و ضروری که چین را متمایل به آسیای مرکزی کرده است ،تقویت پیوندهای “استراتژیک” بین چین و آسیای مرکزی، برای انکار یا به حداقل  رساندن ادغام طبیعی و تاریخی سین کیانگ با کل این منطقه از آسیای مرکزی است.

چین در واقع یک شبکه همکاری در حوزه نظامی و برای حفظ نظم ایجاد کرده است. عنصر اولیه این سازمان برای چین، شکستن یک جامعه فرهنگی، زبانی، قومی و مذهبی آشکار بین سین‌کیانگ و جمهوری‌های آسیای مرکزی به منظور ایجاد جامعه‌ای از منافع مرتبط با ماهیت رژیم‌های حاکم بود. همانطور که پکن تاکید می کند تهدیدی برای موقعیت رهبری مقامات همه قدرت های منطقه ای است. 

استراتژی اقتصادی که چین در آسیای مرکزی دنبال می کند را می توان در چندین سطح تحلیل کرد. به نظر می رسد که این یک تمدید استراتژی توسعه به منظور کاهش تنش برای غرب چین ، با یکی از اهداف بازگشایی سین کیانگ و توسعه اقتصادی این استان است.(4)

چین به دلیل توان بالای انرژی کشورهای این منطقه سعی کرده با قراردادهای مهم، بزرگترین شریک تجاری آسیای مرکزی شود.ترکمنستان ششمین دارنده ذخایر گاز طبیعی در جهان است.در قاره های اوراسیا، ترکمنستان پس از روسیه و نروژ در میان سه صادرکننده بزرگ گاز خط لوله قرار دارد.قزاقستان دوازدهمین ذخایر نفتی جهان را دارد و نهمین صادرکننده بزرگ نفت خام در سال 2020 بوده است. قزاقستان همچنین دارای دومین ذخایر اورانیوم در جهان است و با اختلاف بزرگترین تولید کننده اورانیوم در سال 2021 بوده است که تقریباً نیمی از کل مقدار جهانی اورانیوم را به خود اختصاص داده است.ازبکستان رتبه پنجم در تولید اورانیوم را به خود اختصاص داده است. لذا بیش از یک دهه، چین بزرگترین و علاقه‌مندترین خریدار گاز آسیای مرکزی می باشد.ترکمنستان و تا حدی ازبکستان و قزاقستان برای بخش بزرگی از درآمدهای صادراتی خود به چین متکی هستند.روش نزدیک شدن چین به این کشورها،تامین مالی و فناوری و اصل عدم مداخله در امورات سیاسی این کشورها است.(5)

چین توانسته مشارکت استراتژیک جامعی را با تمام کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کند. چین در سال 2011 یک مشارکت استراتژیک جامع با قزاقستان ایجاد کرد و بعداً آن را به یک مشارکت راهبردی جامع دائمی ارتقا داد. ازبکستان در سال 2016، تاجیکستان در سال 2017 و قرقیزستان در سال 2018 به دنبال آن قرار گرفتند. ترکمنستان آخرین کشور آسیای مرکزی است که چنین روابطی را توسعه داده است.(6)

-تغییر توازن قوا در آسیای مرکزی

رقابت قدرت های بزرگ چین و روسیه با مفهومی که چین ساخته است، یعنی تقسیم کار آسیای مرکزی، مدیریت می شود. (7)برای بیش از یک دهه تقسیم کار یا نفوذ آشکار پس از بحران مالی 2008-2009 به طور غیر رسمی تأسیس شد.در حالی که مسکو در تلاش برای حمایت اقتصادی از شرکای آسیای مرکزی خود بود، پکن وارد عمل شد و به برخی از صادرکنندگان اصلی منابع طبیعی منطقه مانند ترکمنستان و قزاقستان وام داد. لذا دو تفاهم و یک «تقسیم کار» غیررسمی بین این دو قدرت در آسیای مرکزی ایجاد شد.هر یک از طرفین بر ارائه آن چه که در موقعیت بهتری برای انجام دادن بودند تمرکز کردند: امنیت از روسیه و سرمایه گذاری از چین.در واقع روسیه  «کلانتر» اسمی منطقه برای تأمین امنیت شد ، در حالی که چین نقش «بانکدار» را پذیرفت.

در حالی که  دو قدرت نقش‌های غیررسمی خود را پذیرفتند، اختلاف قدرت بین مسکو و پکن بیشتر در حوزه اقتصادی بروز کرد. از برخی جهات، اقتصاد روسیه و چین مکمل یکدیگر هستند . هر طرف به منابع یا سرمایه مورد نظر طرف مقابل دسترسی دارد. تجارت متقابل در حال رشد اما نامتعادل است. چین شریک اصلی روسیه برای واردات و مقصد محصولات روسیه است. با این حال، روسیه حتی در بین پنج مقصد برتر محصولات چین قرار ندارد . علاوه بر این، تجارت نیز به شدت بر صادرات مواد خام، گاز طبیعی و نفت روسیه متمرکز است که 70 درصد از کل صادرات آن به چین را تشکیل می دهد. مسکو مدت‌هاست که نگران این بوده است که به ” ضمیمه منابع طبیعی چین” تبدیل شود .در بلندمدت، از آن جایی که چین به دنبال کربن زدایی اقتصاد خود است، ممکن است شراکت اقتصادی نزدیک خود با روسیه را نادرست ببیند . از این رو، مشارکت اقتصادی سودمند کنونی با توجه به مسیرهای بلندمدت دو کشور دارای تاریخ انقضای کوتاه مدت است.(8)

نه چین و نه هیچ قدرت منطقه ای دیگر علاقه یا ظرفیت لازم برای ایفای نقش امنیتی روسیه را ندارند. کشورهای آسیای مرکزی روابط امنیتی فزاینده ای با چین دارند، اما همچنان 80 درصد تسلیحات خود را از روسیه خریداری می کنند. این نوع وابستگی به سرعت تغییر نخواهد کرد – اگرچه قرقیزها در حال خرید هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه و تاجیک‌ها هواپیماهای ایرانی هستند. اما در مورد امنیت، رقابت جدی وجود ندارد.هر دو کشور دیدگاه های مشابهی در مورد درگیری ها در منطقه دارند.  هیچ نشانه ای وجود ندارد که روسیه از تسلط منطقه ای خود دست بکشد. 

کشورهای آسیای مرکزی ترجیح زیادی برای چند برداری دارند. در حالی که نزدیکی آنها به روسیه و چین چالش هایی را ایجاد می کند، شرایط کنونی این فرصت را برای آنها فراهم می کند تا اقتدار خود را دوباره تثبیت کنند و با طیفی از قدرت های متوسط ​​فرامنطقه ای از جمله ترکیه، ایران، کشورهای خلیج فارس، کره جنوبی، ژاپن و هند تعامل کنند .(9)

روسیه شکلی از هژمونی تعاونی را در آسیای مرکزی با اشکال مختلفی از سازمان‌های نظامی-سیاسی و اقتصادی مانند سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا را تأسیس کرد تا به طور رسمی قدرت را به اشتراک گذارد. روسیه می خواهد در آسیای مرکزی سرمایه گذاری کند، حتی اگر نتواند با چین رقابت کند. 

به نظر می‌رسد چین نیز ابتکارات سیاسی موازی خاصی را انجام داده است که شامل روسیه نمی‌شود. به عنوان مثال، مکانیسم چهارجانبه همکاری و هماهنگی ، یک اتحاد ضد تروریسم است که در آن چین امنیت را با افغانستان، پاکستان و تاجیکستان هماهنگ می کند. همچنین در سال 2015، مجمع لیانیونگانگ را با قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان آغاز کرد . این مکانیسم در حالی که مقامات تا حدودی سطح پایین را در بر می گیرد، به عنوان یک پلت فرم برای پیشبرد اجرای قانون بین المللی و همکاری امنیتی عمل می کند. سرانجام در سال 2020، نشست وزرای خارجه چندجانبه چین + آسیای مرکزی را راه اندازی کرد .(10)

با تهاجم روسیه به اوکراین، کشورهای آسیای مرکزی در تلاشند تا اتکای خود به روسیه را که بازار صادراتی قابل توجه و همچنین مقصدی برای نیروی کار مهاجر بود، کاهش دهند. آنها روابط خود را با هند، پاکستان، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه تقویت کرده اند، اما چین بر دیگران سایه افکنده است.به طور دوجانبه، چین به یک فروشنده و اهداکننده مهم فناوری و تجهیزات نظامی به آسیای مرکزی تبدیل شده است.(11)

با وجود آسیب دیدن روسیه، این کشور ضامن اصلی امنیت مرزهای جنوبی کشورهای آسیای مرکزی است و بازیگر اصلی در جلوگیری از گسترش رادیکالیسم در منطقه است.پکن همچنین حضور امنیتی خود را در کشورهای آسیای مرکزی از طریق روابط دوجانبه و سازمان همکاری شانگهای افزایش داده است .در سال های اخیر، چین ترجیح داده است از شرکتهای امنیتی خصوصی  برای حفاظت از منافع ملی خود در آسیای مرکزی استفاده کند.چین قصدی برای گسترش حضور امنیتی خود در آسیای مرکزی ندارد.چین ترجیح می دهد نفوذ اقتصادی را به جای رقابت با حضور امنیتی روسیه تکمیل ، و تحت چتر امنیتی روسیه آزادانه عمل کند.(12)

از طرفی، کشورهای منطقه همچنان به شدت به روسیه وابسته هستند. روسیه از نظر واردات همچنان یک بازیگر مهم است. تقریباً 40 درصد از مواد غذایی و پوشاک فروخته شده در قزاقستان از روسیه می آید، در حالی که مسکو بزرگترین شریک وارداتی قرقیزستان و دومین شریک بزرگ وارداتی تاجیکستان است. علاوه بر این، کشورهای آسیای مرکزی برای واردات شکر و گندم به روسیه متکی هستند. تصمیم روسیه برای ممنوعیت صادرات غلات به اتحادیه اقتصادی اوراسیا که منجر به کسری غلات و افزایش قیمت در آسیای مرکزی شد، نشان دهنده وابستگی منطقه به صادرات مواد غذایی روسیه است. علاوه بر این، روسیه به عنوان یک کشور ترانزیتی برای تجارت آسیای مرکزی نقش مهمی ایفا می کند. 80 درصد صادرات و واردات ازبکستان از طریق خاک روسیه انجام می شود و حدود 80 درصد نفت صادراتی قزاقستان از طریق خط لوله خزر به پایانه بندر نووروسیسک روسیه در دریای سیاه می رسد.

بدیهی است که روسیه با وجود افزایش نفوذ چین توانسته موقعیت اقتصادی خود را حفظ کند. به منظور کاهش تأثیر منفی تحریم‌های غرب، روسیه می‌تواند مبادلات تجاری خود با کشورهای آسیای مرکزی را بیشتر پیش ببرد و واردات خود را افزایش دهد. چین نمی‌تواند جایگزین ابزارهای اقتصادی روسیه در منطقه، به‌ویژه از نظر حواله‌ها شود. حواله‌ها ابزار مهمی برای نفوذ روسیه بر منطقه است. مهاجرت فصلی به روسیه به دلیل درآمدهای رقابتی در روسیه، راه حیاتی برای خانوارهای آسیای مرکزی فراهم می کند. 

با وجود تلاش کشورهای آسیای مرکزی برای هدایت کالاهای خود به کریدور میانی و چین، روسیه همچنان به عنوان یک کشور ترانزیتی در کوتاه مدت و میان مدت نقش مهمی را ایفا خواهد کرد و چین قادر به جایگزینی آن نخواهد بود. علاوه بر عوامل اقتصادی، ابزارهای قدرت نرم روسیه همچنان قوی تر از چین هستند. زبان روسی همچنان نقش مهمی را برای مردم آسیای مرکزی ایفا می کند.(13) 

در آسیای مرکزی اصل «جغرافیا سرنوشت است» صادق است. جغرافیا حکم می کند که تاجران و مهاجران تحریم‌ها را به فرصت‌هاتبدیل کنند.و علیرغم اصرار دولت‌ها برای تبعیت از تحریم‌های آمریکا و غرب علیه روسیه ، این منطقه خاکستری در فرار از تحریم‌ها ،و ایجاد بستر برای ادامه تداوم اقتصادی، مالی و فناوری روسیه تلاش می‌کند.(14)

-سخن پایانی

چین اکنون به دنبال ارسال پیام بسیار شدیدتر به اروپایی‌ها مبنی بر عدم حمایت کامل از تهاجم روسیه به اوکراین است. این بیانیه به اظهارات مختلف خود در فاصله گرفتن از مسکو اشاره می کند، از جمله در مورد تهدید پوتین به استفاده از سلاح های هسته ای تاکتیکی. با این حال، فراتر از اروپا، هدف کلی تاکتیکی بین‌المللی چین برای دوره 2023-24 کاهش تنش‌های ژئوپلیتیکی تا حد امکان با متحدان، دوستان و شرکای آمریکا در آسیا، اروپا و جاهای دیگر است.(15)

توازن قوای منطقه نیز تغییر کرده است و چین این فرصت را دارد که به جای روسیه بسیار ضعیف شده، نقش پیشرو ایفا کند. در عین حال،  چون پکن به پنج کشور آسیای مرکزی چتر امنیتی ارائه نمی دهد ، آن ها نمی توانند با اطمینان به آن اعتماد کنند. 

با تغییر تمرکز واشنگتن به هند و اقیانوس آرام و جنگ جاری در اوکراین، آسیای مرکزی به دنبال حمایت از شرق است. از این نظر، پکن همچنان در حال گسترش ارتباطات منطقه است. بازی بزرگ کشورهای قدرتمند امروز دیگر مسابقه شطرنج قرن نوزدهمی بین امپراتوری بریتانیا و تزار نیست، بلکه بازی Weiqi (همچنین به عنوان (Go شناخته می شود. در Go، لازم نیست پادشاه حریف را بکشید تا برنده شوید – در عوض، بازیکن وقت خود را صرف محاصره حریف می کند و هر حرکت دیگری را خفه می کند.(16)

واژگان کلیدی: هژمونی, چین ,روسیه,آسیای مرکزی

Reference

1-https://www.ispionline.it/en/publication/importance-central-asia-russias-foreign-policy-24071

2-https://www.ispionline.it/en/publication/importance-central-asia-russias-foreign-policy-24071

3-https://www.diis.dk/en/research/china-leading-the-race-influence-in-central-asia

4-https://doi.org/10.4000/chinaperspectives.1045 

5-https://www.diis.dk/en/research/china-leading-the-race-influence-in-central-asia

6-https://thediplomat.com/2023/01/berdimuhamedovs-china-visit-pushes-forward-china-central-asia-relations/ 

7-https://theasanforum.org/central-asia-over-a-decade-the-shifting-balance-in-central-asia-between-russia-and-china/

8-https://warontherocks.com/2022/06/the-sheriff-and-the-banker-russia-and-china-in-central-asia/

 9.HTTPS://WWW.MARSHALLCENTER.ORG/EN/PUBLICATIONS/CLOCK-TOWER-SECURITY-SERIES/STRATEGIC-COMPETITION-SEMINAR-SERIES/RUSSIA-AND-CHINA-CENTRAL-ASIA

10-https://warontherocks.com/2022/06/the-sheriff-and-the-banker-russia-and-china-in-central-asia/ 

11- https://www.diis.dk/en/research/china-leading-the-race-influence-in-central-

12-https://rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/chinas-dominance-central-asia-myth-or-reality

13-https://rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/chinas-dominance-central-asia-myth-or-reality

14.HTTPS://WWW.MARSHALLCENTER.ORG/EN/PUBLICATIONS

15-https://asiasociety.org/policy-institute/chinas-political-economy-foreign-and-security-policy-2023

16-https://www.eastasiaforum.org/2022/12/15/chinese-influence-in-a-changing-central-asia/