مصطفی حسین­زاده

مرکز بین­المللی مطالعات صلح- IPSC

بیان رخداد

بعد از حادثه تروریستی 11 سپتامبر و دکترین پیش­دستانه جرج بوش پسر برای مقابله با تروریسم، هواپیماهای بدون سرنشین یکی از مهمترین عناصر در برنامه های ضد تروریستی بود به نحوی که در جنگ افغانستان و عراق از آن به صورت گسترده­ای استفاده شد. اگرچه عملیات­های این هواپیماها در برهه­هایی موفقیت­آمیز بود اما آمار کشته­های غیرنظامیان در این عملیات­ها همواره بالا است و باعث اعتراضات مردمی و نهادهای بین­المللی حقوق بشری شده است. هدف پژوهشگر در این پژوهش شناسایی جایگاه این هواپیماها در استراتژی مقابله با تروریسم ایالات­متحده و اثرات، بازخوردها و پیامدهای استفاده از آن در کشورهای هدف می­باشد اینکه بکارگیری این هواپیماها باعث افزایش ثبات می­شود یا بی­ثباتی را دامن می­زند.

واژگان کلیدی : هواپیماهای بدون سرنشین، استراتژی مقابله با تروریسم، ایالات متحده، اعتراضات مردمی و نهادهای بین­المللی

تحلیل رخداد

مبارزه ضد تروریستی «کشتن و دستگیر کردن»[i] جرج بوش پسر بعد از حادثه 11 سپتامبر بیشتر از هر چیزی بر اساس حملات هواپیماهای بدون سرنشین استوار بود، در دوره اوباما (علی رغم شعارهای وی در مبارزات انتخاباتی دوره اول ریاست جمهوری مبنی بر کنترل عملیات­های ضدتروریستی و جلوگیری از کشته شدن غیرنظامیان) استفاده از این هواپیماها بیشتر از دوره بوش پسر شد.[1]کشته شدن اوسامه بن لادن و ابو یحیی لیبی[ii]طی عملیات­های این هواپیماها سبب بکارگیری بیشتر آن شده است. با حملات گسترده نیروهای آمریکایی در افغانستان و شمال پاکستان، یمن تبدیل به مامن جدید برای القاعده و دیگر گروه­های بنیادگرای اسلامی مثل انصار الشریعه[iii] شد بطوری که در استان ابیان[iv] و شبوا[v] در جنوب یمن تاسیس امارت اسلامی را اعلام کردند که با دخالت نیروهای یمنی و آمریکایی در تابستان امسال (2012) دوباره این مناطق بازپس گرفته شد[2]. عبدالله صالح رئیس جمهور وقت یمن با دخالت نیروهای آمریکایی برای مبارزات ضد تروریستی موافقت کرد که در این راستا اسناد منتشر شده توسط ویکی لیکس[vi] از دیدار ژنرال دیوید پترائوس[vii] و عبدالله صالح در سال 2010، پرده از موافقت عبدالله صالح برای بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین برای سرکوب نیروهای القاعده[viii] برداشت. در سومالی نیز بدنبال تضعیف حکومت مرکزی و گروه بنیادگرای اسلامی الشباب فعالیت­های تروریستی و نظامی خود را توسعه داده­اند و آمریکا در این کشور از هواپیماهای بدون سرنشین برای سرکوب گروه­های تروریستی بنیادگرای اسلامی استفاده می­کند. در ادامه ابتدا به میزان عملیات­های این هواپیماها در پاکستان و یمن و تعداد کشته­های غیرنظامیان می­پردازیم و سپس با ارزیابی تحولات اخیر در این رابطه پیامدهای آن را بررسی می­کنیم.

 بکارگیری هواپیماهای بدون سرنشین: شروع بکارگیری رسمی این هواپیماها از سال 2004 و در منطقه قبیله نشین شمال پاکستان بود بطوری که از سال 2004 تا 2009 فقط 52 مورد حمله توسط این هواپیماها به ثبت رسید. در دو سال اول اوباما (2010- 2009) میزان این حملات در منطقه یاد شده سه برابر شد. در دوره اوباما 295 مورد حمله به ثبت رسیده است. سال 2011 بیشترین میزان حملات این هواپیماها بود (72 مورد) که در نیمه اول سال 2012 به 25 موردکاهش یافت.[3]

استفاده گسترده از هواپیماهای بدون سرنشین در افغانستان، پاکستان، یمن و سومالی به یکی از سیاست­های بحث­انگیز امنیت ملی اوباما تبدیل شده است. وی حدود 275 مورد حمله این هواپیماها را در پاکستان ترتیب داده است که خیلی بیشتر از دوره بوش پسر می­باشد. باراک اوباما در اواخر آوریل 2012 اختیار حمله هواپیماهای بدون سرنشین را به اهدافی که هویت آنها مشخص نیست را به نیروهای نظامی این کشور و سیا در یمن داد. بعد از شروع اعتراضات در یمن بسیاری از مردم این کشور به دلایل مختلف از جمله حمایت از جان و اموال خود  مسلح شده­اند و لذا تشخیص اینکه افراد مسلح در یمن اعضای القاعده هستند یا نه دشوار می­باشد لذا تعداد تلفات افراد غیروابسته به القاعده و به عبارتی غیرنظامیان بالا رفته است که اعتراضات گسترده را به همراه آورده است. تعدادی از مقامات کنگره آمریکا نگرانی خود را مبنی بر اختیار جدید برای حمله به افراد مسلح بدون احراز هویت آنها را اعلام کرده­اند، چرا که احتمال کشته شدن افراد مسلح و غیرنظامیانی که هیچ رابطه­ای با القاعده ندارند زیاد است که این باعث خشم عمومی ملت و پیوستن به مبارزه علیه آمریکا خواهد شد. نشریه وال­استریت ژورنال هم با ذکر این که تمام یمنی­ها مسلح هستند این سوال را از مقامات آمریکا می­پرسد که چگونه یمنی­های مسلح و نیروهای القاعده را تشخیص می­دهد. لازم به ذکر است که سیا به عنوان مسئول مبارزه با القاعده در نواحی قبیله شمال پاکستان همواره با استفاده از این اختیار عملیات­های هواپیماهای بدون سرنشین را در پاکستان هدایت می­کند. در تازه­ترین عملیات این هواپیماها در 9 نوامبر 2012 در روستای بیت احمر[ix] در منطقه سانهان[x] در 15 کیلومتری جنوب شرق صنعا سه غیرنظامی کشته و چندین نفر زخمی شدند که باعث اعتراضات مردمی گسترده و انزجار از سیاست­های آمریکا و دخالت­شان در یمن شدند. در این راهپیمایی معترضین همواره خواستار قطع رابطه با آمریکا بودند.

دلایل استفاده از این هواپیماها: 1- هزینه پایین یکی از دلایل مهم بکارگیری این هواپیماها می­باشد بطوری که یک هواپیمای جنگده نسل جدید اف 35 هزینه­ای معادل 130 میلیون دلار دارد در حالی که یک هواپیمای بدون سرنشین 53 میلیون دلار برای آمریکا هزینه دارد.[4]2- نیاز به تعداد کم نیروها 3- حجم کوچک آن و عدم جلب توجه هنگام گشت­زنی.

میزان تلفات حاصل از عملیات هواپیماهای بدون سرنشین: هیچ آمار رسمی از سوی مقامات آمریکایی درباره میزان کشته شده­ها در اثر حملات هواپیماهای بدون سرنشین وجود ندارد. تنها یک مقام ارشد آمریکا در ژوئن امسال اعلام کرده است که تعداد غیرنظامیان کشته شده در دوره اوباما تک رقمی است و این درحالی است که سال گذشته یک مقام آمریکایی اعلام کرد که تعداد افراد غیر نظامی کشته شده در پاکستان در دوره اوباما 30 نفر است. واشنگتن پست در 26 آوریل این تعداد را 20 نفر از سال 2009 اعلام کرد، نیویورک تایمز در 11 آگوست 2011 صفر اعلام کرد، شبکه خبری سی ان ان آن را 50 نفر عنوان کرد.[5] از آنجا که آمار رسمی وجود ندارد نهادهای مختلف بر اساس اطلاعات خود برآوردهایی داشتند که در ذیل اشاره شده است:

بر اساس آمار بنیاد آمریکای جدید[xi] که یک اتاق فکر در واشنگتن است میزان کشته­ها از سال 2004 در پاکستان بین 1907 تا 3220 نفر است که از این میان حدود 1618 تا 2765 نفر نظامی هستند و به عبارتی 15% تا 16% از کشته­هاغیرنظامی می­باشند. بر اساس برآورد دفتر تحقیق ژورنالی[xii] در لندن نیز در اثر حملات این هواپیماها 830 غیرنظامی زن و کودک در پاکستان، 138 نفر در یمن و 57 نفر در سومالی کشته و تعداد زیادی هم زخمی شده­اند. در آمار دیگر این دفتر تعداد کل حملات 347،  تعداد کل کشته ها: 2575-3341، تعداد کشته­های غیرنظامی474-884، تعداد کودکان کشته شده: 176 و تعداد کل زخمی­ها 1232-1366 می­باشد.[6] براساس آمار اتحادیه آزادی­های مدنی آمریکا[xiii] نیز تعداد کشته­ها در اثر حملات این هواپیماها از سال 2002  در پاکستان، یمن و سومالی 4000 نفر است. بر اساس گزارش اخیر سازمان ملی یمن برای دفاع از حقوق و آزادی[xiv] بیش از 300 غیرنظامی در حملات این هواپیماها در جنوب یمن کشته شده اند.[7] همانطور که ملاحظه می­شود آمارها در این زمینه متفاوت است. بر اساس بررسی­ها و مقایسه­ها صورت گرفته آمار بنیاد اکریکای جدید بیشتر بیانگر واقعیت است که در ذیل آورده شده است:

آمار کشته های غیر نظامیان بر اساس برآورد بنیاد آمریکای جدید بدین صورت می باشد:

واکنش­ها

سازمان ملل متحد علی رغم سانسور خبری حملات این هواپیماها در کشتن غیرنظامیان آن را بی­احترامی به حقوق بین­الملل عنوان کرده­است. کریستوف هاینس[xv] گزارشگر ویژه سازمان ملل گفته است که امسال همواره به تیم­های نجات­­­دهنده زخمی­ها و قربانیان از سوی هواپیماهای بدون سرنشین شلیک می شود.کریستوفر هاینس گزارشگر ویژه سازمان ملل در کشتار خارج از صلاحیت قضایی[xvi] در کنفرانس این سازمان در ژنو اعلام کرد که حملات این هواپیماها در پاکستان، یمن و جاهای دیگر باعث ترغیب کشورهای دیگر برای زیرپا گذاشتن حقوق جنگ و استانداردهای حقوق بشر می­شود. گزارشگر دوم سازمان ملل بین امرسون کیو سی[xvii] نیز که یک دیده بان ضد تروریسم است گفته است تحقیقات ویژه برای حملات این هواپیماها اولویت دارد. آمریکا اجازه تحقیق در این زمینه را به نهادهای حقوق بشری تا به حال نداده است و امرسون از سازمان ملل می­خواهد که خود سازمان وارد عمل شود و تیم تحقیقاتی را به این منظور تشکیل دهد.[8]

بسیاری از آکادمی­های قانون اساسی در آمریکا به اقدامات این کشور در خارج از افغانستان انتقاد می­کنند و معتقدند که تنها جایی که آمریکا به صورت رسمی در جنگ است افغانستان است و عملیات هواپیماهای بدون سرنشین در یمن و سومالی بر اساس قانون آمریکا غیرقانونی می­باشد. اتحادیه آزادی­های مدنی آمریکا در تازه­ترین اقدام آمریکا را متهم به کشتن پسر 16 ساله یکی از رهبرای آمریکایی القاعده در حملات این هواپیماها در یمن کرده است.[9] در حملات این هواپیماها در ماه اکتبر در وادی ابو جابارا[xviii] در250 کیلومتری شمال صنعا پایتخت یمن سه غیرنظامی دیگر نیز کشته شد که متعاقب آن هزاران یمنی در سدعا[xix] در اعتراض به این حملات و دخالت آمریکا در امور داخلی کشورشان تظاهرات کردند و خواستار قطع رابطه با آمریکا شدند و رهبر حوثی[xx] ها به سکوت دولت یمن در قبال مداخله آمریکا بشدت اعتراض کرد. گزارش­ها حاکی از افزایش حملات مخفیانه این هواپیماها توسط سیا در یمن است.[10] در پاکستان در ژوئن 2012 طی دو عملیات هواپیماهای یاد شده 12 غیرنظامی کشته شدند که با اعتراضات گسترده مردمی روبرو شد. در حمله دیگر این هواپیماها هفت مظنون القاعده در شهر جار[xxi] در جنوب یمن در ماه می کشته شدند و در4 اکتبر 5 عضو القاعده در استان شبوا[xxii] در جنوب یمن به هلاکت رسیدند. در ارتباط با کشته شدن غیر نظامیان وزیر کشور پاکستان رحمان مالک[xxiii] معتقد است که در این حملات فقط تعداد کمی از نیروهای القاعده کشته می­شوند و بسیاری از کشته­ها غیرنظامی هستند. یکی از مقامات بلند پایه اسبق سیا اذعان کرده است که استفاده از این هواپیماها علیه تروریسم باعث کشته شدن بسیاری از غیرنظامیان می­شود. رابرت گرنیر[xxiv] رئیس اسبق مرکز مبارزه با تروریسم سیا از سال 2004 تا 2006 که رئیس سیا در پاکستان هم بود در مصاحبه اش با روزنامه گاردین اذعان کرد که در حملات این هواپیماها همواره تلفات غیرنظامی بالا است و همین باعث تاثیرات منفی و از بین رفتن تلاش­ها برای مبارزه با تروریسم می­شود. این هواپیماها تنها زمانی ابزار مفیدی در مبارزه علیه تروریسم محسوب می­شوند که علیه اهداف مشخص بکارگرفته شوند. اجازه اوباما برای حمله به افراد مسلح در محل­های عملیاتی این هواپیما باعث اعتراض سازمان های حقوق بشری شده است.

پیامدها

در یک تقسیم بندی بازخوردهای حملات این هواپیماها را می­توان به صورت زیر بیان نمود:

1-  تحریک احساسات ضد آمریکایی و اعتراض به دخالت­های آمریکا در امور داخلی

2-  افزایش به خدمت­گیری نیروهای بیشتر از میان قبایل و خاندان­هایی که بستگانشان را در این حملات از دست داده اند

3-  افزایش حملات گروه­های بنیادگرای اسلامی و بی ثباتی بیشتر

4-  اعتراضات داخلی علیه دولت به جهت همکاری با آمریکا و بی­ثباتی بیشتر

5-  باز شدن میدان نبرد دیگری برای آمریکا در خاورمیانه و بهم خوردن معادلات نظامی اش (یمن و سومالی)

6-  سردرگمی راهبردی در اثر تکیه بیش از حد به هواپیماهای بدون سرنشین، به طوری که کنترل برنامه این هواپیماها از سوی سیا و فرماندهی مشترک عملیات های ویژه (JSOC)[xxv] در نوسان است که باعث نامشخص شدن محدوده عملیات­های نیروی نظامی و سازمان اطلاعاتی این کشور شده است.

دورنمای رخداد

تجربه عملیات این هواپیماها در شمال پاکستان نشان می­دهد که میان افزایش حملات این هواپیماها و افزایش به خدمت­گیری نیروها از سوی القاعده و دیگره گروهای بنیادگرای اسلامی رابطه مستقیمی وجود دارد. از عوامل شتاب­بخش در این رابطه می­توان به موارد زیر اشاره کرد 1- بافت اجتماعی و تعصبات موجود در این جوامع، 2- فرصت طلبی گروه­های بنیادگرا در برانگیختن و تبلیغ احساسات ضد آمریکایی.

در پاکستان و یمن مردم به سوی قبیله­ای زندگی می­کنند و وابستگی و پیوندهای قبیله­ای مهم تلقی می شود لذا وقتی که در عملیات هواپیماهای بدون سرنشین غیرنظامیان کشته می­شوند با توجه به تعصبات قبیله­ای موجود در این جوامع تعداد قابل توجهی به القاعده و گروه­های بنیادگرای اسلامی می­پیوندند و یا اینکه بدون الحاق به گروه خاصی به دشمنی و کینه­ورزی با نیروهای داخلی و خارجی می­پردازند که همین امر باعث بی­ثباتی بیشتر می­شود. در حمله القاعده به خط لوله گاز در یمن در سال 2012 انگیزه­های این حمله، مداخله آمریکا در امور داخلی یمن مخصوصا حملات هواپیماهای بدون سرنشین عنوان شده بود.[11] لذا همانطور که ملاحظه شد علی­رغم کشته شدن چهره­های مهم القاعده در این عملیات­ها، تعداد قابل توجهی از غیرنظامیان­نیز در این عملیات­ها کشته می­شوند که باعث انزاجار بیشتر از آمریکا و  پیوستن به القاعده می­شود که به بی­ثباتی دامن می­زند و به نوعی ماهیت کارکرد این هواپیماها زیر سوال می­رود؛ چرا که این هواپیماها سعی دارند برای تامین ثبات، عوامل ناامنی (القاعده و گروه­های تروریستی) را از بین ببرند که یک هدف تاکتیکی تلقی م­شود اما از سوی دیگر باعث بازخوردهای ناخواسته درازمدت (نضج­گیری و افزایش احساسات ضد آمریکایی) که برای آمریکا خطرناک است می­شود.