هنر عمانی ، تبدیل “تبت خاورمیانه” به ” سوئیس خاورمیانه”

دکتر سعید پورعلی

استادیار علوم سیاسی

کارشناس مناطق آزاد تجاری صنعتی

     ” چشم انداز 2040 عمان مرجع ملی برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی برای دوره 2021-2040 و منبع استراتژی های بخش ملی و برنامه های توسعه پنج ساله است”.

   عمان در امتداد دریای عرب در مسیرهای جنوبی تنگه هرمز، در مقابل ایران واقع شده است. از اواسط قرن هجدهم، سلسله آل سعید (یا بوسید) بر عمان حکومت کرده است. سلطان نشین عمان یک پادشاهی موروثی است و سلطان تنها اختیار وضع قوانین را از طریق فرمان سلطنتی دارد. در ژانویه 2020، سلطان قابوس بن سعید آل سعید، رهبر دیرینه عمان درگذشت و هیثم بن طارق السعید، پسر عمویی که بلافاصله پس از مرگ قابوس توسط خانواده سلطنتی عمان انتخاب شد، جانشین وی شد. موقعیت جغرافیایی عمان برای این کشور شرایطی را فراهم کرده که می تواند از اهمیت تنگه هرمز، بندر جبل علی و سایر بنادر منطقه بکاهد و به دلیل دسترسی به خلیج فارس ، دریای عمان، دریای عرب و اقیانوس هند موقعیت ترانزیتی فوق العاده ای برای دسترسی به شرق آفریقا، یمن و هند ایجاد می کند. موقعیت این کشور به نحوی است که از سه طرف به دریا متصل است و دامنه آن از یک طرف به خلیج فارس و دریای عمان می رسد و از طرف دیگر به اقیانوس هند و دریای عرب محدود می شود. افزون براین عمان، با سه کشور یمن، عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز مرز خاکی مشترک دارد و از طریق “مُسَندَم” بر تنگه هرمز مشرف است. این کشور در دهه 1970 تنها سه مدرسه،دو بیمارستان و 10 کیلومتر جاده آسفالته در کل کشور داشت و تا اواخر سال 1996 عمان کتابی بسته بود، برخی از پژوهشگران خاورمیانه از آن بعنوان “تبت خاورمیانه” یاد می کردند.

   عمان پس از به قدرت رسیدن سلطان قابوس دو سند چشم انداز 2020 و 2040 را تدوین کرده است.اهداف سند چشم انداز 2020 به میزان قابل قبولی محقق شد. با توجه به این که سند چشم انداز 2040 در زمان حیات سلطان قابوس و تحت نظارت و راهبری هیثم بن طارق ،جانشین فعلی سلطان قابوس، نگاشته شد؛ لذا شخص سلطان هیثم بیش از هرکس دیگری بر آن مسلط است و بر اجرای آن تعصب و اصرار خواهد داشت؛ لذا آشنایی با محورهای اصلی این سند برای شناخت مسیر آینده عمان در زمینه های مختلف و به خصوص جایگاه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی این کشور اهمیت دارد. 

   سند چشم انداز به تصمیم سلطان قابوس در سال 2013 شکل گرفت و همان گونه که پیش از این گفته شد ریاست پیشبرد سند بر عهده سلطان هیثم ، سلطان فعلی بوده است. سند چشم انداز به تنوع سازی اقتصاد عمان و دور کردن کشور از درآمدهای نفتی در بلند مدت متمرکز است. عمان مانند  سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی ،بحرین و کویت) بیشتر درآمد دولتی خود را از طریق تولید و صادرات هیدروکربن به دست می‌آورد. در سال 2022، نفت و گاز 78 درصد از درآمدهای دولت را به خود اختصاص داده است.

    سند چشم انداز بر سه محور انسان و جامعه، اقتصاد و توسعه و حکمرانی و ایفاء نقش سیاسی استوار است. اهداف بیست ساله سند را می توان در چند محور خلاصه کرد: ایجاد تحول در 5 بخش محوری اقتصادی (گردشگری ،پشتیبانی،صنعت گازی، ماهیگیری، معدن داری) ، استفاده از موقعیت جغرافیایی منحصر بفرد کشور به عنوان قلب مسیر تجارت جهانی، مشارکت بخش های غیر نفتی به نسبت93 درصد از تولید ناخالص داخلی، افزایش سرمایه گذاری خارجی تا 10درصد از تولید ناخالص داخلی، دستیابی به رشد میانگین 6درصدی و اشتغال عمانی ها در بخش خصوصی تا 42درصد نیروی کار.همچنین پادشاهی عمان، بخش های گردش گری، لجستیک و حمل و نقل،صنایع، شیلات و کشاورزی و معدن را به عنوان پیشران های توسعه سند چشم انداز 2040معرفی کرده است.

     در این سند مناطق آزاد و ویژه،شهرهای صنعتی و پایانه های صادراتی و وارداتی به عنوان بخش زیرساختی تجاری، صنعتی،عمرانی و بستر جذب سرمایه گذاری خارجی مورد توجه قرار گرفته است. پیش بینی می شود که تا سال 2040  سه منطقه آزاد جدید و بیش از 40 شهر صنعتی جدید ،16 شهرک صنعتی و مناطق تولیدی در نقاط کلیدی عمان ایجاد شود. در آگوست 2020 با فرمان سلطنتی برای نظارت بر منطقه ویژه اقتصادی در دقم، منطقه آزاد المزونه،منطقه آزاد صلاله، منطقه آزاد صحار و هر منطقه آزاد و ویژه اقتصادی دیگری که در طول برنامه های توسعه در کشور تأسیس خواهد شد،اداره عمومی مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد  (OPAZ) راه اندازی شد. این اداره برای جذب سرمایه گذاران خارجی ،مشوق های مالیاتی (معافیت مالیاتی شرکت های بزرگ و دارای شخصیت حقوقی به مدت 30 سال)، هزینه های دولتی کمتر(عدم نیاز به حداقل سرمایه اولیه )، استفاده از زمین با ضوابط خاص، مشوق های مالیاتی و گمرگی ( عدم اعمال عوارض گمرکی بر کالاهای وارده و صادره از مناطق آزاد و معافیت های طولانی مدت مالیاتی )، برگشت بدون محدودیت سرمایه به کشور مبدا، مالکیت 100درصد خارجی شرکت ها در مناطق آزاد و ویژه ، عدم نیاز به حداقل سرمایه اولیه در مناطق آزاد ، انجام فعالیت تجارتی و صنعتی در این مناطق بدون نیاز به به عامل و کارگزار داخلی در خاک عمان و دسترسی به سرمایه برای شرکت های واجد شرایط در بخش هایی مانند لجستیک، گردشگری، معدن، صنایع و ماهیگیری ارائه می کند.

    اداره عمومی مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد هم اکنون مدیریت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی و عمان را برعهده دارد. در عمان سه منطقه آزاد، یک منطقه ویژه و 9 شهر صنعتی وجود دارد.مدیریت شهرک صنعتی زیر نظر سازمان عمومی شهرک های صنعتی است. سه منطقه صحار، صلاله و المزیونه به همراه منطقه الدقم مناطق آزاد و ویژه عمان را تشکیل می دهند. علاوه بر آن پارک فناوری عمان ( معروف به واحه دانش مسقط) هم در چهارچوب شهر صنعتی که به آن مدائن گفته می شود ، مشغول به فعالیت است. منطقه صحار در شمال، منطقه الدقم در شرق و صلاله و المزیونه در جنوب عمان قرار دارند. در ادامه به بررسی هر کدام از این مناطق پرداخته می شود. در ابتدای سال 2020با دستور سلطان قابوس مقرر شد فرودگاههای مسقط، صحار، صلاله نیز تبدیل به مناطق آزاد شوند. به طور کلی در مناطق آزاد و ویژه عمان بیش از 800 شرکت فعال وجود دارد و بیش از 36 هزار نفر در آنجا مشغول به کار هستند.

-بندر و منطقه آزاد صحار

      شهرستان صُحاریکی از شهرستان‌های استان باطنه شمالی در منطقة باطنه  است. در ۲۴۰ کیلومتری شمال شهر مسقط، پایتخت عمان، واقع شده‌است. جمعیت این شهر ۱۰۴٬۳۱۲ نفر است. شهر صُحار در دوران قدیم از مهم‌ترین مناطق تولید مس و صادرات آن بوده‌است. صُحار زمانی یکی از بزرگ‌ترین بنادر تجارتی منطقه به‌شمار می‌آمد، تا جایی که با دو بندر بزرگ آن دوران، سیراف و بصره، رقابت داشته‌است.

       بندر و منطقه آزاد صحار یک بندر اعماق دریا و منطقه آزاد مجاور در خاورمیانه است که در صحار، در میانه راه بین دبی و مسقط واقع شده است.

      بندر و منطقه آزاد صحار یکی از سریع ترین بنادر در حال رشد در جهان است. این بندر و منطقه آزاد در عمان در نزدیکی تنگه هرمز و رو به دریای عرب واقع شده است و در یکی از مهمترین مسیرهای کشتیرانی جهان قرار دارد.دسترسی بدون مانع دریایی، امکانات لجستیک مدرن برای انواع مختلف بار و ارتباطات جاده ای، ریلی و هوایی به کشورهای حاشیه خلیج فارس، صحار را به یک هاب لجستیکی هوشمند تبدیل کرده است .

    این بندر منافع بین المللی قابل توجهی را در منطقه آزاد شهرک صنعتی صحار به ارمغان آورده است. منطقه آزاد صحار در مجاورت منطقه صنعتی صحار قرار دارد. بندر صحار تا کنون 27 میلیارد دلار سرمایه گذاری را به خود جذب کرده است. از این رو صحار تبدیل به یکی از بنادر و مناطق آزاد با رشد سریع در سراسر جهان شده و خود را در مرکز مسیرهای تجارت جهانی میان آسیا و اروپا قرار داده است. در اصل ، بندر در مجاورت سه خوشه صنعتی در حوزه فلزات، پتروشیمی و ۳ لجستیک بنا شده است. اخیرا چهارمین خوشه صنعتی با ایجاد منطقه غذایی به بندر صحار اضافه شده است این منطقه از مزیت موافقتنامه آزاد تجاری عمان با آمریکا و سنگاپور بهره می‌برد. منطقه آزاد صحار امتیازهای زیادی در اختیار سرمایه گذاران قرار می دهد برای مثال می توان به اجاره انبارهای از پیش ساخته شده و دفاتر تجاری با صفر درصد مالکیت خارجی، عدم پرداخت عوارض (تعرفه) واردات، عدم پرداخت تعرفه صادرات مجدد (صفر درصد) ، عدم دریافت مالیات بر درآمد شخصی و معافیت شرکت ها از پرداخت مالیات تا ۲۵ سال اشاره کرد.

  – منطقه آزاد صلاله

     شهرستان صَلاله بزرگ ‌ترین شهر و همچنین مرکز استان ظفار  است. صلاله، شهری است بندری که از دو منطقة خشک کوهستانی در شمال، و جنگلی و ساحلی در جنوب تشکیل شده‌است. صلاله دومین شهر بزرگ عمان است. جمعیت این شهر و حومه آن در سال ۲۰۰۹ میلادی برابر با ۱۹۷٬۱۶۹ نفر و در سال ۲۰۱۶ برابر با ۳۴۰٬۸۱۵ نفر گزارش شده‌است. این شهر، زادگاه پادشاه پیشین ، سلطان قابوس است.

دولت عمان به منظور توسعه جنوب این کشور که منطقه خاصی به شمار می رود و همچنین به منظور بهره برداری مناسب از ظرفیت های موجود این منطقه، صلاله را تبدیل به منطقه آزاد اقتصادی کرد.

   این منطقه از سال2005-2006 تاسیس شد و هنوز در دست توسعه می‌باشد با اتمام پروژه های توسعه ای  مساحت آن 19 کیلومتر مربع خواهد بود. منطقه آزاد صلاله دارای بندری است که دومین بندر تجاری عمان به حساب می آید. این بندر خطوط کشتیرانی مختلفی با سراسر دنیا2028 بیش از 7 میلیارد دلار در منطقه آزاد اقتصادی صلاله سرمایه گذاری شود. منطقه درکنار مسیرهای استوایی واقع شده است و همچنین به فرودگاه و بندر بین المللی صلاله دسترسی دارد.

  منطقه آزاد در زمینی به مساحت 1848.19 هکتار در دو قطعه بزرگ در مجاورت بندر ایجاد شده است. دولت عمان زمین را برای مدت 50 سال به شرکت منطقه آزاد صلاله اجاره داده است . این منطقه آزاد از نظر هزینه های نیروی کار، تاسیسات و زیرساخت، از سایر مناطق آزاد عمان از قیمت های رقابتی تری برخوردار می باشد.این منطقه چشم انداز و ماموریت خود را قطب پیشرو جهانی برای فعالیت های صنعتی و لجستیکی با کیفیت و ایجاد یک مشارکت طولانی مدت با مشتریان خود با ایجاد یک زیرساخت پیشرفته در یک مکان منحصر به فرد با انگیزه های جذاب، محیط امن و خدمات قابل اعتماد تعریف کرده است. 

     منطقه آزاد صلاله دارای خدماتی از قبیل معافیت کامل مالیات بر درآمد تا ۳۰ سال، حقوق و عوارض گمرکی صفر، سرمایه گذاری با هر مبلغی بدون کف و مالکیت کامل شرکت برای خارجی ها می باشد.تمرکز این منطقه برای  سرمایه گذاری در بخش های مواد شیمیایی، فرآیندی، ساخت و تولید، مونتاژ و حمل و نقل است.

منطقه آزاد صلاله شهرت عالی  در ساده سازی کارها برای سرمایه گذاران خود به دست آورده است. در واقع، ثبت نام با پردازش برای ثبت شرکت در 60 دقیقه انجام می شود.

-منطقه آزاد المزونه

  منطقه آزاد المزونه یک منطقه آزاد است که در سال 1999 در عمان به عنوان منطقه تجاری، منطقه ظفار در ولایت المزیونه تأسیس شد. این کشور در جنوب غربی عمان در مرز یمن واقع شده است. با فرمان سلطنتی ، تمام ویژگی‌های یک منطقه آزاد به آن داده شده است . معافیت ها و تسهیلات زیادی برای مشاغل فعال در منطقه آزاد ارائه می شود. منطقه آزاد المزونه حدود 4.5 میلیون متر مربع مساحت دارد. در سال 2010 قرارداد سرمایه گذاری بلندمدت بین مؤسسه عمومی شهرک های صنعتی و شرکت گلدن هالا برای توسعه و بهره برداری به مساحت 3 میلیون متر مربع منعقد شد.

     المزونه برخلاف مناطق  آزاد و ویژه عمان، ساحلی نیست و دسترسی مستقیم به دریا ندارد. منطقه المزونه با هدف ایجاد روابط تجاری با یمن ساخته شده است. عمان و یمن 288 کیلومتر مرز مشترک دارند. این منطقه ۴ کیلومتر با مرز یمن و ۱۴ کیلومتر با اولین شهر یمن یعنی “شحن” فاصله دارد. این منطقه آزاد به منظور سرمایه گذاری غیر عمانی ها برای تجارت با یمن ایجاد شده است. این منطقه ۳ میلیون مترمربعی، تاکنون 650 میلیون ریال عمانی سرمایه را در حوزه های مختلف به خود جذب کرده است. براساس اظهارات مسئولان این منطقه ،تاکنون 160 شرکت ثبت شده در المزونه  فعالیت دارند که بخشی از آنها در صنایع سنگین فعال هستند. از منطقه المزیونه در سال 2019 در حدود 450 هزار تن کالا جابه جا شده و گفته می شود این رقم در سال 2020 به 600 هزار تن رسیده است. 

   برای جذب سرمایه گذاری خارجی، سلطان نشین عمان بسته ای از معافیت ها و مشوق های ویژه المزونه را به شرح زیر ارائه می دهد: معافیت سود از مالیات بر درآمد به مدت 30 سال بدون نیاز به ارائه اظهارنامه درآمد. تامین، گردش و انتقال ارزها و ورود سرمایه به سهولت.معافیت از قانون نمایندگی تجارت. معافیت از عوارض گمرکی. واردات کلیه کالاهای مجاز در گردش در کشور. معافیت از شرط حداقل سرمایه گذاری و آزادی استفاده از ارز. 100% مالکیت سرمایه.اجازه دادن به نیروی انسانی یمنی برای کار بدون ویزا. کاهش نرخ استخدام نیروی انسانی عمانی به جای 30 درصد به 10 درصد. تایید اظهارات گمرک یمن در مورد کالاهای وارداتی از یمن. صدور گواهی مبدا. اعطای گواهی مبدا ملی به کارخانه های منطقه آزاد. تسهیل روند اعطای اقامت و ویزا برای سرمایه گذاران غیر عمانی.

-منطقه ویژه اقتصادی دقم

   در فاصله 550 کیلومتر مربعی مسقط، پایتخت سلطنت عمان، و در استان الوسطا در مرکز کشور، منطقه ویژه اقتصادی در دقم (SEZAD) واقع شده است. منطقه ویژه اقتصادی دقم با مساحت 2000 کیلومتر مربع، بزرگترین منطقه در خاورمیانه و شمال آفریقا و یکی از برجسته ترین مقاصد سرمایه گذاری در سطح منطقه ای و بین المللی است.

SEZAD با چنین موقعیت عالی که مشرف به دریای عرب و اقیانوس هند است، نزدیک به خطوط کشتیرانی جهانی است که این منطقه آزاد را به فرصتی عالی برای کسانی که مایل به سرمایه گذاری در بخش لجستیک هستند تبدیل می کند. این منطقه آزاد نه تنها یک مکان عالی برای لجستیک است، بلکه می‌تواند پروژه‌هایی را در بخش صنعتی و همچنین گردشگری، تجارت و توسعه املاک و مستغلات در بر بگیرد. این منطقه شامل 8 بخش اصلی شامل بندر، حوضه خشک کشتی، ۲ پالایشگاه نفت، فرودگاه، مجموعه صنایع بزرگ و کوچک ، صنایع سنگین و سبک، ناحیه بازرگانی و مسکونی، مجموعه توریستی و سرزمین خدمات لجستیکی است.

   دقم مزایای رقابتی زیادی دارد که برنامه ریزی شده است این منطقه نه تنها تبدیل به هاب عمان، بلکه هاب حوزه خلیج فارس و دریای عرب شود . همچنین مقرر شده این منطقه تبدیل به مجتمع صنایع پیشرفته پتروشیمی شود تا به عنوان منابع مطمئن گاز و نفت مورد استفاده قرار گیرد. در واقع برنامه ریزی شده است بزرگترین مخازن ذخیره نفتی جهان در این منطقه تعبیه شود. به دلیل نزدیکی منابع گازی استان الوسطی به این منطقه، قرار است دقم به خانه صنایع تولید عمان که از مزیت گاز در دسترس برخوردار است تبدیل شود. دقم از دیرباز به دلیل منابع شیلات غنی آن معروف بوده؛ از این رو یکی دیگر از اهداف دقم، تبدیل شدن این منطقه به هاب صنایع فرآوری شیلات و پروژه های کشاورزی است. جذب توریسم نیز یکی دیگر از اهداف مدیران این پروژه است. دولت چین در این منطقه سرمایه گذاری های سنگینی انجام داده است. در همین راستا در سال 2017 به عمان 3.6 میلیارد دلار برای توسعه دقم وام داده است. همچنین یک پارک صنعتی در بندر دقم را تامین مالی کرده است. براساس گزارش وزارت امورخارجه امریکا تا سال 2020 چین پنجمین سرمایه گذاری خارجی بزرگ در عمان بوده است.

  سرمایه گذاری های داخلی و خارجی در منطقه دقم با این هدف انجام می شود تا این منطقه نه تنها تبدیل به هاب عمان، بلکه هاب حوزه خلیج فارس و دریای عرب شود . همچنین مقرر شده این منطقه تبدیل به مجتمع صنایع پیشرفته پتروشیمی شود تا به عنوان منابع مطمئن گاز و نفت مورد استفاده قرار گیرد. در واقع برنامه ریزی شده است بزرگترین مخازن ذخیره نفتی جهان در این منطقه تعبیه شود. به دلیل نزدیکی منابع گازی استان الوسطی به این منطقه، قرار است دقم به خانه صنایع تولید عمان  که از مزیت گاز در دسترس برخوردار است تبدیل شود. دقم از دیرباز به دلیل منابع شیلات  غنی آن معروف بوده؛ از این رو یکی دیگر از اهداف دقم، تبدیل شدن این منطقه به هاب صنایع فرآوری شیلات و پروژه های کشاورزی است. جذب توریسم نیز یکی دیگر از اهداف مدیران این پروژه است.

      برخی از پژوهشگران با اجرای دو سند 2020 و 2040 عمان و بهره مندی اصولی و مدبرانه از ظرفیت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی  این کشور را که در زمان نه چندان دور به عنوان “تبت خاورمیانه” می نامیدند ، هم اکنون بخاطر نقش موثر و برجسته آن در حل و فصل مناقشات منطقه ای و موفقیت چشمگیر در جذب سرمایه های خارجی به عنوان “سوئیس خاورمیانه” نام می دهند. این مسیر طی 50سال طی شده است و عمان همچنان به اهداف بلند خود در قالب سند2040چشم دوخته است.

وازگان کلیدی: هنر, عمانی ,تبدیل “تبت خاورمیانه” , ” سوئیس خاورمیانه, دکتر سعید پورعلی,,