نگاهی به سیاست خارجی ترکیه در ماه های اخیر2010-2009
سید مهدی مدنی
مرکز بین المللی مطالعات صلح IPSC
www.peace-ipsc.org
تحول در دیپلماسی ترکیه و بکار گیری یک روند فعال در عرصه بین المللی مولفه است که اکثر تحلیل گران ترکیه به آن اذعان دارند. حل مشکلات مرزی و تا حدی ایدولوژیک با ارمنستان، تلاش برای حل بحران مرزی با قبرس، فعال نمودن دیپلماسی در زمینه صلح خاورمیانه، تلاش برای حل بحران اتمی ایران و حتی میانجی گیری میان ایران و غرب، عضویت قاطع ترکیه در شورای امنیت با 154 رای و میزبانی از نخست وزیر بریتانیا تنها بخشی از مواردی است که می توان تحت عنوان دیپلماسی فعال ترکیه ترکیه نام برد.
مقدمه
تحلیل گران مسائل ترکیه آنچه که سبب شده دیپلماسی ترکیه در عرصه بین المللی تا حد این فعال گردد را در دو محور متفاوت و کاملا متضاد مورد بررسی قرار داده اند. عده ای بر آنند که فعال سازی دیپلماسی ترکیه به علت درخواست اتحادیه اروپا از آنهاست. بواقع اتحادیه اروپا از ترکیه خواسته است که اگر تمایل دارد که به این اتحادیه بپیوندد، باید نشان دهد که این کشوراز ظرفیت بالایی در حل و فصل بحرانهای مرزی و ( حداقل) منطقه ای خوردار است. این مفروضه خصوصا مورد نظر تحلیل گرانی قرار می گیرد که موضع گیری کشورهای مخالف عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را رصد می کنند و بر آنند که مخالفان ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا از ترکیه خواسته اند تا با تلاشی بهینه در عرصه بین المللی نشان دهد که صلاحیت عضویت در این اتحادیه را دارد.
طیف دو تحلیل گران بر آن هستند که نا امیدی ترکیه از پیوستن به اتحادیه اروپا و ایجا موانع متعدد برای حضور ترکیه در این اتحادیه سبب شده است که ترکیه تلاش سابق خود برای پیوستن به اتحادیه اروپا را به کناری نهاده و پتانسل خود را در حوزه های جدیدی مانند خاورمیانه و مرزهای خود بکار گیرد. به همین دلیل می بینیم که ترکیه در سالهای اخیر به شدت وارد مناسبات خاورمیانه گردیده و تلاش نموده تا زمام امور در خارمیانه را در دست بگیرد.
نکته ای که باید در این میان مورد توجه قرار گیرد آن است که ما حصل هر دو دیدگاه در مورد تحلیل رفتار این بازیگر سبب شده ترکیه به طور بی سابقه ای در عرصه های مختلف به فعالیت بپردازد. بواقع چه معتقد باشیم که این خواست اتحادیه اروپا است که ترکیه باید توان بین المللی برای پیوستن به اتحادیه اروپا را نشان دهد و یا برعکس بر آن باشیم که این امر حاصل دلزدگی و نا امیدی ترک ها از پیوستن به اتحادیه اروپا است، یک نتیجه مشخص داشته و آن « ترک تازی» ترک ها و بروز مولفه ای به نام «نو عثمانی گرایی» می باشد.
بروز و ظهور
در این بخش تلاش می شود تا ضمن مرور رفتار یک ساله اخیر ترکیه در عرصه سیاست خارجی، به گوشه ای از اقدا مات ترکیه در عرصه بین الملل و منطقه اشاره کنیم.
نکته ای که باید در این میان مورد توجه قرار گیرد، نقش داوود اغلو، مشاور سابق اردوغان در امور خارجه و وزیر خارجه فعلی ترکیه می باشد. داوود اوغلو نه تنها مشاور رجب طیب اردوغان ، بلکه مشاور علی باباجان وزیر امور خارجه سابق و عبدالله گل رئیس جمهور در امور سیاست خارجی بوده است . خلاصه کلام اینکه داوود اوغلو حتی در دورانی که وزیر امور خارجه نبود نیز ، در پشت پرده این ماموریت را بر دوش داشت و اینک در جلوی پرده دیپلماسی به ایفای نقش می پردازد. رفتار سیاست خارجی ترکیه را تا حد زیادی باید منبعث از تفکرات پیشروانه وی دانست. کتاب «عمق استراتژیک» که توسط وی به رشته تحریر درآمده است، چراغ راهنمای ترکیه در عرصه بین المللی بوده است. گل واژه این کتاب در این جمله متبلور شده است:« ترکیه برای نایل آمدن به یک سیاست خارجی قوی ، باید سیاستی موثر و مطلوب را در جغرافیای عثمانی اجرا بکند». در واقع هدف این برداشت که در دوره ریاست جمهوری مرحوم تورگوت اوزل پایه ریزی شده و به عثمانی گرائی جدید موسوم است ، برقراری مناسبات گسترده و همه جانیه با کلیه ممالک اطراف ترکیه می باشد . هدف این حرکت نه تنها مناسبات دیپلماتیک ، بلکه کلیه مناسبات بشری چون اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی می باشد . بنابراین تعریف عثمانی گرائی جدید ، بعنوان احیای مجدد روح امپراطوری و پیروی از سیاست داخلی و خارجی آن نیست بلکه اصل محوری «به صفر رساندن» مسائل می باشد. یعنی رفع کلیه مسائل ترکیه با ممالک منطقه و در راس آن کشورهای همسایه و برقراری روابط فشرده و صلح آمیز با سایر کشورها. این سیاست بر این اصل مبتنی است که ترکیه از آن جهت که در موقعیت های گوناگون ژئوپلتیکی واقع است نمی تواند خود را به یکی از این مناطق محدود نماید. لذا باید در تمامی این مناطق به ایفای نقش بپردازد.
اما با نگاهی به اقدامت دیپلماتیک ترکیه در سال گذشته معنای این اقدام را بهتر می توان درک کرد. در سال گذشته شاهد آن بودیم که این کشور در اقدامی بی نظیر، پس از مدتها کوشید تا مشکل مرزی خود با ارمنستان را حل و فصل نماید. مشکلی که نزدیک به یک قرن روابط دو کشور را تیره ساخته بود و نهایتا با امضای یک پیمان صلح میان داوود اغلو و ادوارد نعلبندیان، وزیر خارجه ارمنستان، در زوریخ تا حد زیادی به فراموشی سپرده شد.
قبرس مقصد دیگر دیپلماسی ترکیه بود. مقصدی که مشکلات مرزی سبب شده بود تا این دو کشور نگاهی خصمانه به یکدیگر داشته باشند. این مقصد نیز با سفر داوود اغلو تا حدی از جرگه کشورهای نا متعارف دیپلماسی ترکیه خارج گردید.
ورود به عرصه صلح خاورمیانه مقصد بعدی دیپلماسی ترکیه بود. اقدامی استثنایی که مواجه و مقابله با آن به قیمت فروپاشی مشروعیت اسرائیل حتی در میان متحدین خود شد. اعزام کشتی «آزادی» برای شکستن حصر غزه ابتکاری بود که از جانب دستگاه دیپلماسی ترکیه شکل گرفت و مقابله با آن توسط کماندوهای اسرائیلی و کشتار مسافران آن، موجی از مشروعیت زدایی علیه این بازیگر را در عصه بین المللی براه انداخت. اقدامات ترکیه در زمینه صلح خاورمیانه محدود به این حرکت نشد. تلاش های داوود اغلو در سفر به کشورهای خاورمیانه و تلاش برای میانجی گری میان گروه های فلسطینی و همچنین سفر اخیر عبدا… گل، رئیس جمهور ترکیه، به مصر بخشی دیگر از این اقدامات بود.
بحران هسته ای ایران و پیچیده شدن پرونده هسته ای مقصد بعدی دیپلماسی ترکیه بود. ترکیه تلاش نمود تا با میانجی گری میان ایران و غرب، از بحرانی شدن این پرونده جلو گیری کند. این بار ترکیه از برزیل یعنی عضو دیگر شورای امنیت سازمان ملل نیز کمک گرفته است و تلاش های دیپلماتیک برای حل این بحران همچنان ادامه دارد. علاوه براین ترکیه در همین اواخر میزبان نخست وزیر بریتانیا بود. نخست وزیری که ضمن حضور در این کشور، تمجیدات بی سابقه ای از ترکیه به عمل آورد و ترکیه را واجد صلاحیت کافی برای حضور در جمع اتحادیه اروپا دانست. کامرون اقتصاد تركيه را روبه رشد خواند و استانبول را يك ستاره درخشان در اتحاديه اروپا دانست. در همین سفر اردوغان از امضای توافقنامه استراتژیک میان دو کشور ترکیه و بریتانیا خبر داد، از مانع تراشی غرب بر سر پرونده هسته ای انتقاد کرد و از اسرائیل خواست تا از ترکیه بخاطر حمله به کشتی آزادی عذر خواهی کند. اردوغان همچنین در همین کنفرانس خبری نسبت به داشتن سلاح اتمی اسرائیل به شدت انتقاد کرد.
در پایان باید گفت بی شک روند رو به رشد تحرکات دیپلماتیک ترکیه به این موارد محدود نمی شود و باید انتظار داشت که ترکیه در یک بازه زمانی نه چندان طولانی مقاصد جدیدی را برای خود رصد کند. آفریقا و آمریکای لاتین را می توان مقاصد بعدی ترکیه دانست. کما اینکه اقتصاد رو به رشد ترکیه نیز به مرزهای خود محدود نمی ماند و کشف بازارهای جدید را در دستور کار خود قرار می دهد.
