نگاهی به تجارت جهانی تسلیحات

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

طبق آخرین آمار (2021)مراکز نظامی جهان، درآمد فروش تسلیحات 25 شرکت پیشرو تسلیحاتی جهان بالغ بر 422.56 میلیارد دلار بود که این رقم نسبت به سال قبل آن 38 میلیارد دلار یا نزدیک به 10 درصد افزایش داشته است(1). به جز سه شرکت اروپایی و اسرائیلی، بزرگترین فروشندگان اسلحه در جهان یا در ایالات متحده آمریکا یا در چین مستقر اند. طبق آخرین آمار «لاکهید مارتین» بزرگترین شرکت تولید تسلیحات و خدمات نظامی در جهان بود که بیش از 60 میلیارد دلار فروش سلاح داشت(2). در هفته‌های پس از بحران اوکراین، ارزش بازار«ریتون تکنولوژی» از 128 میلیارد دلار در ابتدای سال به 155 میلیارد دلار رسید. «لاکهید مارتین» سال 2022 را با ارزش 98 میلیارد دلار آغاز کرد و تا پایان سال، این رقم به 127 میلیارد دلار رسیده بود که بالاترین رقم از زمان ثبت رکوردها است. «نورثروپ گرومن» سال را با 61 میلیارد دلار آغاز کرد و با 84 میلیارد دلار به پایان رساند(3). با این تفاسیر می توان اینطور نتیجه گرفت که شرکت های بزرگی نظیر «لاکهید مارتین»، «ریتون» و «بوئینگ» با هر جنگ و تنشی در سطح جهان سوار بر موج هستند.

بدین ترتیب از زمان بحران اوکراین، میلیاردها دلار تجهیزات نظامی به این کشور سرازیر شده است که نشان دهنده آغاز تهاجم نظامی تمام عیار است. از تانک‌ها و سیستم‌های موشکی پیشرفته گرفته تا هلیکوپتر، کلاه ایمنی و مهمات، گلوله‌ها و گلوله‌های سخت‌افزار نظامی همچنان به پرواز در می‌آیند. با طولانی شدن جنگ در اوکراین، صنعت تسلیحات آمریکا از سود آن بهره می برد به طوری که تولیدکنندگان تسلیحات با هجوم تسلیحات از ایالات متحده و اروپا به اوکراین به ثروت زیادی دست پیدا کردند. البته کارشناسان هشدار می دهند که ارسال بیشتر فقط خشونت جهانی را افزایش می دهد.

واشنگتن تقریباً 20 میلیارد دلار برای تسلیح اوکراین هزینه کرده است یعنی تقریباً دو برابر مبلغی که ایالات متحده در سال 2021 به 12 کشور دیگر از جمله افغانستان (4.1 میلیارد دلار)، اسرائیل (3.3 میلیارد دلار) و مصر (1.3 میلیارد دلار) اختصاص داد. به گفته یکی از کارشناسان امریکایی کمک هایی که امریکا به ارتش اوکراین کرده است بیش از بودجه ناسا بود. البته گفته می شود برخی از تسلیحات ارائه شده به قدری پیچیده هستند که ارتش اوکراین در نحوه استفاده از آنها آموزش ندیده است. یک مقام ناشناس اتحادیه اروپا اظهار داشت: «واقعیت این است که اگر با هوشیاری به آن نگاه کنید، کشوری که بیشترین سود را از جنگ می برد، ایالات متحده است زیرا آنها گاز بیشتر و با قیمت های بالاتر می فروشند و به این دلیل که سلاح های بیشتری می فروشند».

یک مقام عالی رتبه نظامی ایالات متحده عنوان می کند «ما در همه جا سلاح های زیادی می فروشیم اما تنها 1 درصد از تمام این مجوزها توسط وزارت امور خارجه بررسی می شود تا اطمینان حاصل شود که کاربران نهایی همان هایی هستند که می گویند هستند و از آنها سوء استفاده نمی شود. در واقع، برخی از تسلیحات ارسال شده به اوکراین و متحدانش قبلاً در مناطق درگیری خارج از منطقه پیدا شده است». او می‌گوید بخشی از سلاح‌هایی که به اوکراین رفته است در بسیاری از مناطق درگیری در سراسر جهان استفاده می شوند که عواقبی وخیمی برای بسیاری از غیرنظامیان در دهه‌های آینده به وجود  خواهد آورد. به طور مثال رئیس جمهور نیجریه سال گذشته گفت که درگیری اوکراین به عنوان منبع اصلی سلاح برای تروریست های بوکوحرام در حوضه چاد است. هومستد می گوید سلاح های ارسال شده به اوکراین و متحدانش نیز در سازمان های برتری طلب سفیدپوست در سراسر اسکاندیناوی یافت شده است. به هر حال با تداوم جنگ بین روسیه و اوکراین، دفاع جهانی هزینه ها در حال افزایش است و کشورهای عضو ناتو بودجه نظامی خود را به میزان قابل توجهی افزایش خواهند داد که این یعنی سود سرشار از جنگ و تنوع بخشی به سیستم های جدید تسلیحاتی و نظامی(4).

از سوی دیگر در نمایشگاه پنج روزه«IDEX» در تاریخ 20 تا 24 فوریه 2023 در ابوظبی، دو اقتصاد بزرگ در منطقه خلیج فارس، یعنی امارات و عربستان سعودی به عنوان کشورهایی برجسته ای بودند که قراردادهای نظامی هنگفتی به ارزش 6.3 میلیارد دلار با شرکت های مطرح تسلیحاتی امضاء کردند. در این راستا امارات متحده عربی بیش از 50 امضا با این شرکتها انجام داد. لازم به ذکر است صنایع این کشور در راستای اهداف چشم انداز 2030 خود در نظر دارد تا سال 2030 بیش از 50 درصد از هزینه های نظامی خود را بومی سازی کند(5).

یکی دیگر از کشورهای که در تجارت جنگ پیشرو می باشد اسرائیل است. اسرائیل یکی از پیشروترین صادرکنندگان تسلیحات در جهان است اما اطلاعات رسمی بسیار کمی در مورد صادرات تسلیحات اسرائیل در دسترس می باشد(6). اسرائیل سه شرکت دفاعی بزرگ از جمله «سیستم‌های دفاع پیشرفته رافائل»، «صنایع هوافضای اسرائیل» و «البیت سیستم» دارد که شامل استفاده از هوش مصنوعی، دقت در شناسایی تهدیدها یا سیستم‌های هدف‌گیری، پلتفرم‌های بدون سرنشین و برنامه‌های کاربردی پیشرفته برای نیروهای زمینی، سیستم‌های خودمختار و فناوری‌های نظارتی –حرارتی است. این نوآوری ها که برخی از آنها در اسرائیل عملیاتی شده اند یا در خارج از کشور به نمایش گذاشته شده اند بر اساس طرح دفاعی چند ساله اخیر اسرائیل به نام«Momentum» ساخته شده است. نتیجه اینکه شرکت‌های اسرائیلی با مجموعه‌ای از فناوری‌های توسعه‌یافته یا قابلیت‌های افزایش یافته برای سیستم‌های موجود که اخیراً رونمایی کرده‌اند، مشتریان اروپایی را به سوی خود جلب می کنند. برای مثال، رافائل موشک دقیق نسل ششم اسپایک«NLOS» جدید خود را رونمایی کرد. خانواده رافائل اسپایک توسط 39 کشور استفاده می شود و در اروپا با نام«Eurospike» به فروش می رسند.

لازم به ذکر است بخش نظامی اسرائیل از بیش از 200 شرکت دولتی و خصوصی تشکیل شده است و این شرکت ها تحت نظر الیت سیستم و سه شرکت دولتی یعنی صنایع هواپیماسازی اسرائیل، صنایع نظامی اسرائیل و رافائل قرار دارند. بریتانیا سالانه میلیون‌ها پوند را صرف خرید سلاح‌های «آزمایش‌شده در نبرد» از شرکت‌های اسرائیلی می‌کند. در سال 2021، بریتانیا به عنوان بخشی از یک برنامه آزمایشی برای سیستم های زمینی بدون سرنشین، قراردادی را با صنایع هوافضای اسرائیل برای 4 وسیله نقلیه گشت زنی از راه دور جگوار بدون سرنشین«RPV» منعقد کرد. صنایع هوافضای اسرائیل متعلق به دولت اسرائیل است و در سال 2018 به عنوان سی و نهمین شرکت بزرگ تسلیحاتی در سراسر جهان (به استثنای چین) رتبه بندی شد(7).

چشم انداز

با در نظر گرفتن سود سرشار تجارت جنگ به نظر می رسد تجارت جهانی تسلیحات و افزایش هزینه های نظامی و همچنین درگیری های طولانی مدت، کماکان روند صعودی داشته باشند و تضمین های امنیتی دولتها و موضع گیری سازمان های حقوق بشر نسبت به صلح و ثبات جهانی صرفا در حد شعار باقی خواهند ماند. ضمن اینکه در طی سال های آینده حضور شرکتهای تسلیحاتی کوچک در کشورهای کم توسعه را  نیز در این تجارت پرسود شاهد خواهیم بود که در به وجود آمدن درگیری و جنگ مناطق وسیعی را پوشش خواهند داد و به راحتی بر اساس نیازها در عرصه مورد نظر مستقر و جابه‌جا می شوند.

کلید واژگان: اسحله، جنگ، تجارت، امریکا، اسرائیل، مریم وریج کاظمی

1-https://www.statista.com/statistics/1231512/sales-25-largest-arms-companies

2-https://www.statista.com/statistics/267160/sales-of-the-worlds-largest-arms-producing-and-military-services-companies

3-https://www.analystnews.org/posts/as-the-war-in-ukraine-drags-on-americas-arms-industry-reaps-the-profits

4-https://dam.gcsp.ch/files/doc/ssa-30-business-of-war-2023-05

5-https://www.gcsp.ch/publications/business-war-idex-2023-reveals-latest-military-acquisition-trends-middle-east

6-https://caat.org.uk/data/countries/israel/israels-arms-industry-its-links-with-the-uk

7-https://www.defensenews.com/global/mideast-africa/2022/06/12/israels-defense-industry-unveils-new-weapons-at-paris-defense-confab