مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
امروزه قدرت نرم به عنوان عامل مهمی در روابط بین کشورها شناخته می شود و پیوسته بر اهمیت آن افزوده می شود. تركيه نیز به عنوان یکی از کشورهای مهم خاورمیانه با توجه به پشتوانه اقتصادی خود تلاش کرده است تا از این قدرت در سیاست خارجی خود بهره برد. در این راستا برای شناخت بیشتری از توان و نقش قدرت نرم تركيه گفتگویی با دکتر رضا صولت کارشناس تركيه ترتیب داده ایم:
واژگان كليدي: نقش قدرت نرم در سیاست خارجی تركيه، قدرت نرم و سیاست خارجی تركيه، نقش قدرت نرم، روابط خارجي تركيه، نقش قدرت نرم در روابط خارجی تركيه
مركز بين المللي مطالعات صلح: مهمترین شاخصه ها و توانایی های کنونی قدرت نرم تركيه شامل چه مواردی است؟
توان قدرت نرم ترکیه از فرهنگ، تاریخ و جغرافیای آن نشأت میگیرد ترکها این مولفهها را سرمایههای استراتژیک خود در سیاست داخلی و خارجی میدانند. از طرفی قدرت نرم ترکیه با یک حلقه مفقوده بنام دیپلماسی عمومی ترکیب شده است، دیپلماسی عمومی جدید ترکیه بر اساس قدرت نرم ترکیه در بالکان، خاورمیانه و قفقاز می باشد. در حالیکه ترکیه به مناطق جدید و قدرتهای نوظهور توجه دارد و با آنها همراهی می کند، در عین حال با متحدان قدیمی نیز رابطه دوستانه ای دارد و در پی توانایی های جدید برای توسعه مختلف قدرت نرم و روابط استراتژیک در بطن منطقه و جهان است. ترکیه جدیدی در حال ظهور است که دارای ابعاد و وجوه جدیدی می باشد از آنجا که ترکیه بر ترسهای قدیمی خود غلبه کرده و هویت جدیدی برای خود ایجاد کرده است، فرآیند تغییر کشور تاثیر زیادی روی سیاست داخلی و خارجی ترکیه داشته است. تحول سریع پویایی داخل و خارجی ترکیه در طیف گسترده ای از حوزه های مختلف نمود یافته است و خطرات و فرصت های جدیدی را فراهم آورده است با ایجاد ارتباط مجدد با تاریخ و جغرافیای خود، ترکیه ارزشهای استراتژیک را به زمان و مکان در عصر جهانی شدن مرتبط می کند و دیدگاههای تک بعدی و تقلیل گرایی بعد جنگ سرد را کنار گذاشته است. از سیاست خارجی، اقتصاد و سیاست گذاری عمومی تا آموزش و پرورش، رسانه ها، هنر و علوم، بازیگران نوظهور فعال ترکیه خواستار تغییر روابط مرکز – پیرامون به هدف ایجاد نظام جهانی دموکراتیک تر و عادلانه تر هستند. در واقع قدرت نرم ترکیه با دیپلماسی عمومی این کشور تبلور مییابد. توانایی قدرت نرم ترکیه در اثر پیوند تاریخ، جغرافیا، عمق فرهنگی، قدرت اقتصادی و دموکراسی در ترکیه تبیین می گردد و جایگاهش در سیاست خارجی ترکیه برجسته می گردد، دیپلماسی عمومی که سکویی برای بکارگیری قدرت نرم می باشد، در ترکیه مفهوم جدیدی می باشد و به صورت فزاینده ای به ویژه از زمان اعلاام حکم 27478 که شروع به کار آنرا در 30 ژانویه 2010 در روزنامه رسمی اعلام کرد، مورد توجه قرار می گیرد. اداره دیپلماسی عمومی به دنبال انواع خلاقیت ها در سیاست خارجی می باشد. حکم ذیل دلیل نیاز به اداره دیپلماسی عمومی را توضیح میدهد.
مركز بين المللي مطالعات صلح : نقش و قدرت جنبه های اقتصادي قدرت نرم تركيه در سطح خاورمیانه و جهان اسلام چگونه مورد بررسی و تحلیل شما قرار می گیرد؟
ترکیه جدید حاصل یک تفکر ژئوپلیتیک جدید از یک طرف و اولویت های اقتصادی و امنیت دیگران از سوی دیگر می باشد. تغییرات تکنولوژیکی در سیاست خارجی ترکیه نمیتواند به ملاحظات ایدئولوژیکی یا اضطراب سیاستهای عملی تنزل یابد. بنابراین معتقدم دولت حزب عدالت و توسعه با استفاده از قدرت نرم در خاورمیانه به یک دولت تاجر تبدیل شده است. به طوریکه از سو خصوصیات داخلی رژیمها و خصوصاً موضوعات حقوق بشری و … را مد نظر قرار میدهد و در سوی دیگر بر روی تقویت روابط تجاری با آنها تاکید دارد. بنابراین می توان ادعا کرد که ایدئولوژی مفروض حزب عدالت و توسعه در پیوند عمیق با درک اقتصاد لیبرال و در رابطه با تجارت خارجی در منطقه مورد ارزیابی قرار گیرد که به سران آنکارا اجازه میدهد که همانند سیاست خارجی دوگانه و دو وجهی حرکت کنند. از این منظر بازبینی استراتژی سیاست خارجی ترکیه از استراتژی به صفر رساندن مشکلات با همسایگان به سوی هوش سرشار و قدرت نرم به خاطر بهم خوردن توازن قدرت جغرافیای اقتصادی است از این لحاظ افزایش قدرت ایران و کردهای عراق در نتیجه توزیع جدید قدرت بعد از جنگ عراق بر دگردیسی سیاست خارجی و اقتصادی ترکیه برای حداکثر سازی منافع ملی خود به ارائه بسته های الگویی جدید که شامل: اسلام، دموکراسی و سکولاریزم بود، پرداختند. اولویت اصلی ترکیه توسعه صادرات با خاورمیانه است، شورشهای دموکراتیک در دنیای عرب در این زمان برای دولت ترکیه حداقل از نظر اقتصادی و تجاری به عنوان یک دولت تاجر که منافع انرژی کمی دارد، فرصتی مناسب به شمار می رود. در خاورمیانه ترکیه با استفاده از مفاهیم کلیدی قدرت نرم، خود را حامی واقع گرایی تغییرات دموکراتیک قلمداد میکند که به دنبال نظم منطقه ای لیبرال دموکرات می باشد، اگرچه این دیدگاه ترکیه را با دیگر قدرتهای منطقه از جمله ایران، عربستان و اسرائیل در تعارض قرار می دهد. با این حال این موضوع در قدرت نرم مطرح می شود که منافع مادی و عینی یا عقاید و ادراکات است که تعیین کننده سیاست خاورمیانه ای در زمان حزب حاکم عدالت و توسعه میباشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: بخش فرهنگي قدرت نرم تركيه چه نقشی در بهره برداری آنكارا در سیاست خارجی داشته است؟
ایده جدید زمان و مکان این امکان را به ترکیه می دهد تا مفاهیم جدید را ایجاد کند و گنجینه لغات جدید خود را بسازد از دیدگاه رمزگونه، حتی فرهنگ لغات و مفاهیم جدید سیاست ترکیه و سیاست خارجی شاخص های یک تحول فکری عمیق را مهیا می سازند این مجموعه جدید با تصورات و درک شرایط فرصت هایی را برای محققان، روشنفکران و سیاست گذاران ترکیه فراهم میآورد تا مفاهیم و تئوریهای خود را تولید کنند و افق زندگی عقلایی ترکیه را توسعه دهند. افق آزاد حاصل از این فرآیند تغییر این امکان را به ترکیه می دهد تا موضوعات اصلی خود را از دیدگاه جدیدی مورد ملاحظه مجدد قرار دهند. احمد داوود اوغلو در تحقیقی با عنوان عمق استراتژیک عنوان کرده است که موقعیت بین المللی ترکیه پیش پا افتاده شده و می باید مسیر را برای مجموعه جدیدی از مفهوم سازیها فراهم اورد. افق جدید فکری و سیاسی ترکیه به شدت مورد توجه قرار گرفته است، بدین ترتیب ارزشهایی که قدرت نرم ترکیه به نمایش می گذارد و نیز عمق تاریخی و فرهنگی این کشور، تغییرات منطقه ای را ایجاد کرده و فرصتهایی برای ایجاد حوزه های نفوذ جدید فراهم آورد. دگرگونی ترکیه برای قرار گرفتن در مرکز توجهات در این اراضی جغرافیایی، مثل خاورمیانه به توانایی آن برای تبیین تعادل آزادی – امنیت و نیز توسعه حوزه های نفوذ دموکراتیک خود در یک قالب منسجم بستگی دارد. از طرفی مفهوم قدرت نرم ترکیه به دیالکتیک هویج و چماق قدرت امریکا در منطقه وابستگی دارد. اگرچه همیشه این احتمال وجود ندارد و یا مطلوب نیست که از دیالکتیک هویج و چماق در محیط ژئوپلیتیکی کشورری مثل ترکیه استفاده کرد. بین ترکیه و کشورهای منطقه علاوه بر برداشت ژئوپلیتیکی جدید و مفهوم ایده مشترک، آگاهی و عمق فرهنگی روابط قدرت نرم ترکیه را شکل می دهد. علاوه بر این ترکیه در منطقه از مکملی بنام دیپلماسی عمومی استفاده میکند که هدف آن تبلیغات نیست بلکه ایجاد یک زبان استراتژیک ارتباطی بر اساس حقایق و واقعیت های عینی میباشد. مفاهیمی مثل دین، دولت، فرد، جامعه، اجتماع، هویت، سیاست، فرهنگ، هنر، مساله کردها، شهروندان غیر مسلمان، دموکراسی، حقوق بشر و شفافیت که بحث بزرگ ترکیه را تشکیل می دهند به یکپارچگی منطقه ای و جهانی، فردی و اجتماعی، خود و دیگری منجر می شوند و از نظر سران آنکارا فضا را برای موقعیت های جدید آماده می کنند. این چارچوب مفهومی در ترکیه در پشت صحنه دیپلماسی عمومی قرار گرفته است. که استراتژیست های آنکارا آنرا از طریق نهادهای مختلف دولتی و مردمی اجرا می کنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح : پيشينه تارخي و تمدني و امپراتوري عثماني چه نقشی در وضعیت کنونی قدرت نرم تركيه داشته است؟
از نظر ترکیه تغییر برداشت هایی که ریشه عمیق دارند در طول یک شب ممکن نیست. برای مثال شکل دهی دوباره به تصویر ترکیه – عثمانیها یا به روز کردن آنها طبق واقعیات امروزه کار مشکلی می باشد. علیرغم تلاش های زیاد در طول دو قرن و تجربه زیاد مدرنیسم، ابزارهای ارتباط جدید که جهانی شدن فراهم آورده حضور حداقل 5 میلیون ترک در اروپا و همه تلاشهای ترکیه برای الحاق به اتحادیه اروپا و تصاویر ترکها، عثمانی، مسلمان و خاورمیانهای ها در کشورهای اروپایی هنوز بر اساس برداشت میراث رسیده از قرون وسطی می باشد. در واقع این عوامل نقش مهمی در برداشت اروپا از ترکیه بازی می کند. قدرت نرم و عمق سیاست خارجی آنکارا در ارتباط مستقیم با تغییر شکل نفوذ عثمانیگری در ارزشهای استراتژیک ترکیه دارد. عدالت، مشروعیت، برابری در بازنمایی، شفافیت، پاسخگویی، احترام به تفاوت ها، جامعه با فضیلت، آزادی اخلاق و دین و حفظ مقام انسانی و تضمین حقوق اولیه و آزادی به موجب قانون اساسی ارکان اجتماعی جدید ترکیه می باشد. این عوامل باعث شده است که آنها خود را در تلفیق فرهنگی سنتی اسلامی – عثمانی با مدرنیسم اقتصادی – اجتماعی موفق بدانند. در واقع از نظر داوود اوغلو در تلفیق فرهنگی سنتی اسلامی – عثمانی با مدرنیسم اجتماعی – اقتصادی، ترکیه به خارج از مرزهای داخلی کشیده شود. و ارتباط بین این عوامل به صورت همزمان شامل ایده تعادل بین ارزشهای محافظه کارانه و ابزار مدرن در ترکیه قلمداد می شود. از نظر استراتژیست های ترکیه، آنها دیدگاهی بر اساس ترجیحات ساختاری، سابقه جغرافیایی و تاریخی خود انتخاب کرده است، این تغییر عمیق در مرکز دیپلماسی عمومی ترکیه در پویایی داخلی و خود انگاره کشور باعث شده است مردم ترکیه دیگر خود را به عنوان مشکل ساز و یا حاشیه بی اهمیت در داستان تاریخی اروپا خود را نبینند.
در واقع این تکامل ارزشهای تاریخی باعث شده است جامعه ترکیه بخواهد خود را به عنوان عامل فعال در تشکیل تاریخ خود بدانند. انشعاب ترکیه از عثمانی باعث آشنایی واقعی با بخش جغرافیایی بزرگی از بالکان تا خاورمیانه گردید. در نتیجه فاصله عاطفی و سیاسی بین ترکیه و جهان عرب کاهش یافت و این روابط بعد از وقفه طولانی عادی گردید. در حقیقت از نظر من جنبه مهم قدرت نرم کنونی ترکیه از روابط شطرنجی حاصل از زمان عثمانی و در طول محور تغییر و تداوم ایجاد شده است پس در نتیجه این تغییر اجتماعی و سیاسی به طور کامل با ارزشهای سنتی و روابط ترکیه بی ارتباط نیست. و این تداوم و تغییر از زمان عثمانی تا کنون با همدیگر همزیستی دارند.
برخورداری از رسانه های دیداری و نوشتاری همچون شبکه های ماهواره ای خبری چه تاثیری در افزایش قدرت نرم و نوع نفوذ تركيه در منطقه داشته است؟
بسیار زیاد، دیپلماسی عمومی در قدرت نرم ترکیه بواسطه همین رسانه ها معنا پیدا می کند. اما باید تاکید کنم فعالیتهای دیپلماسی عمومی در ترکیه در دو قالب عمده اجرا می شوند: دولت به مردم و مردم به مردم. فعالیتهای دولت به مردم به دنبال تبیین سیاست ها و فعالیتهای دولت از طریق استفاده از ابزارهای رسمی و کانالهای عمومی می باشد. در فعالیتهای مردم به مردم، البته عوامل مدنی مثل سازمانهای غیر دولتی، مراکز تحقیقاتی نظرسنجی عمومی، رسانه ها، رهبران افکار عمومی، دانشگاهها، برنامه های تبادلی، مجامع و بنیادها به کار گرفته می شوند. در این وضعیت دیپلماسی عمومی ورای ارتباط رسمی میان مقامات، دیپلمات ها و جوامع خارجی می باشد. به نظرم دیپلماسی عمومی ترکیه در منطقه به صورت زیر بیان می شود؛ شنیدن به اندازه صحبت کردن، فهم به اندازه تبیین و ارتباط به اندازه اطلاع رسانی می باشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح : در نگاهی مقایسه ای توانایی و بهره گیری تركيه از قدرت نرم در سیاست خارجی خود چه تفاوتی با کشورهایی مانند مصر و عربستان دارد؟
تغییرات حاصله در جامعه و سیاست خارجی ترکیه همانگونه که متاثر از گسیختگی در نظام منطقه ای و جهانی است حاصل مسائلی است که در خود ترکیه اتفاق افتاده است، نیز می باشد. درست است که بگوییم داستان جدیدی از ترکیه در حال ظهور می باشد. در اینجا تکلیف عربستان و مصر مشخص است چرا که قدرت نرم از ابزارها و روشهای دیپلماسی عمومی استفاده میکند تا به دقت جامعه بین المللی را خطاب قرار دهد؛ پس عربستان و مصر در شرایط حاضر فاقد این ابزارها و روشها هستند. توانایی قدرت نرم یک کشور تبیین کننده موفقیت دیپلماسی عمومی، یکپارچگی و تاثیرگذار بودن سیاستهای آن کشور است. در حقیقت به نظرم قدرت نرم در تعریف ارزش محور قدرت ریشه دارد؛ قدرت نرم توضیح می دهد که یک کشور تا چه حد جذاب است و تا چه حد شایستگی دارد که الگویی برای دیگران باشد، پذیرش مشروعیت سیاستهای یک کشور توسط دیگران نشانگر توانایی قدرت نرم یک کشور می باشد. نظام سیاسی کشور عامل کلیدی دیگری است که تبیین کننده قدرت نرم است، قدرت نرم توانایی است که در آن خواستهها از طریق جذب و نه اکراه، زور و پرداخت پول برآورده میگردد. تکلیف مصر مشخص است؛ اما با این شرایط کلاً عربستان قدرت نرم و دیپلماسی عمومی دارد؟ قدرت نرم به سرمایه اجتماعی و انسانی صرف نظر از قدرت نظامی و اقتصادی ربط دارد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نگاه شما در چه شرایطی قدرت نرم تركيه افزایش خواهد یافت؟
قدرت نرم ترکیه از قدرت نرم دیگر کشورها از لحاظ شکل و محتوا متفاوت است؛ در حال حاضر پتانسیل قدرت نرم ترکیه از بالکان تا خاورمیانه و قسمت های داخلی آسیای مرکزی در حال گسترش هست، میراث عثمانی در قدرت نرم ترکیه بسیار حائز اهمیت میباشد که باعث همدلی و همراهی گروههای قوی و منطقهای که قبلاً جزء این میراث بودند می شوند. چرا که این گروههای متنوع را در کنار هم قرار می دهد و به آنها اجازه می دهد تا به یک تجربه مشترک از لحاظ زمانی و مکانی مرتبط گردند. امروزه ترکیه نقطه محوری این میراث می باشد، این آن چیزی نیست که نو عثمانی گری مطرح میکند چرا که در این شرایط ترکیه دنبال ماجراجویی نیست. در عوض این فرآیندی است که به وسیله تفکران جدید زئوپلیتیکی ترکیه و امکانات جدید در سیستم سیاسی جهان به مردم این منطقه این اجازه را می دهد تا با تاریخ و جغرافیای خود آشتی کنند، یادآوری این تجربه نقش مهمی در تبیین حوزه های قدرت نرم ترکیه دارد. بعلاوه تعهدات منطقهای و جهانی ترکیه به سایر مناطق مثل آفریقا، آسیا و امریکای لاتین نیز قابل گسترش هست. چرا که از زمان ورود سیستم چند حزبی در دهه 1950، ترکیه تجارب متفاوتی را بدست آورده است که باعث تقویت دموکراسی در جامعه ترکیه شده است. اما دگرگونی ترکیه برای بسط قدرت نرم خود به توانایی انها برای برقراری تعادل بین آزادی و امنیت و نیز توسعه حوزه های نفوذ دموکراتیک در یک قالب منسجم بستگی دارد، موفقیت سیاست خارجی ترکیه در قدرت نرم به اجرای موثر اهدافی که قبلاً ذکر شد و به دیپلماسی عمومی مداوم متمرکز روی سیاستهای آینده وابسته میباشد، بازیگران حاضر در این بازی نهادهای دولتی، سازمانهای غیر دولتی، مشاغل، دانشگاهها، رسانه، علوم، نهادهای حقوق بشری و … را شامل می شود. بیان موثر داستان جدید ترکیه به عنوان یک قدرت در حال ظهور تنها از طریق شرکت این بازیگران ممکن است که در بخشهای دولتی، خصوصی و غیر دولتی فعالیت دارند. از طرفی بر این باور هستم افکار عمومی ترکیه یک نکته کلیدی مرجع برای تعریف و اجرای قدرت نرم هستند.
گفتگو: فرزاد رمضانی بونش
