نقش دیاسپورا در توسعه اقتصادی پاکستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

در طی دهه گذشته شاید مهم ترین پیشرفت اقتصادی پاکستان رشد چشمگیر وجوه ارسالی از خاورمیانه بوده است(1) که توسط دیاسپورای این کشور صورت پذیرفت. طبق آخرین آمار پاکستان 6 میلیون و 303 هزار 286 (51/65 درصد مرد) (48/34 درصد زن)مهاجر در خارج از مرزهایش دارد که عمدتا در عربستان سعودی (22.96%)، هند (17.18%)، امارات متحده عربی (15.57%)، بریتانیا (9.39%) و ایالات متحده (6.31%) ساکن هستند. قصد مهاجرانی که اروپا یا امریکای شمالی را انتخاب کردند مهاجرت دائمی است اما مهاجرانی که فرصت مهاجرت به کشورهای توسعه یافته را نداشتند معمولاً به طور موقت به کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نقل مکان می کنند که اکثراً کارگران کم مهارت یا نیمه ماهر هستند(2).

پاکستان بین سال‌های 2019 تا 2021، با رکود اقتصادی، تنش های رو به رشد سیاسی و تأثیر پاندمی کووید-19 مواجه شده بود که به طور مستقیم حواله های ارزی دیاسپورا اقتصاد این کشور را تا حد زیادی از سقوط نجات داد(3).کل جریان های ورودی ارز از خاورمیانه در سال2021 ، 21 17.09 میلیارد دلار بود که 58.1 درصد از کل حواله های ارسال شده توسط پاکستانی های خارج از کشور در طول سال را تشکیل می داد. کارگران پاکستانی ساکن در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس 2.119 میلیارد دلار به پاکستان حواله ارسال کردند(4). به طور کلی پاکستانی‌های خارج از کشور طی سال‌های 2020-2021 رقم بی‌سابقه 29.4 میلیارد دلار را واریز کردند که به این کشور کمک کرد تا کسری تجاری رو به رشد و کسری حساب جاری خود را در آخرین ماه سال مالی، برآورده کند.همچنین رشد وجوه ارسالی از بریتانیا و ایالات متحده علیرغم پاندومی که باعث آسیب جدی به اقتصاد آنها شده بود، برای پاکستان بسیار دلگرم کننده بود. جریان ورودی از بریتانیا به رشد 58.3 درصدی در مقابل کاهش 24.7 درصدی در سال گذشته اشاره دارد. حواله‌های ارسالی از بریتانیا از نظر مقدار سومین رقم بزرگ بود زیرا به 4.067 میلیارد دلار رسید. حواله ها از ایالات متحده نیز بسیار قابل توجه بود زیرا با جهش 58 درصدی به 2.756 میلیارد دلار در مقابل کاهش خالص 47 درصدی در سال مالی قبل رسید. دیگر مقاصد مهم حواله‌های در حال ظهور برای پاکستان، استرالیا و کانادا هستند، حواله‌های ارسالی از استرالیا در سال مالی اخیر 21 595 میلیون دلار (رشد 75 درصدی نسبت به سال گذشته) و 586 میلیون دلار از کانادا (87 درصد جهش) بود(5).

از این رو دیاسپورا نقش حیاتی در توسعه اقتصادی پاکستان دارند(6) چرا که به عنوان یک دارایی مهم برای پاکستان از جهت سرمایه گذاری، صادرات و مبادلات رسمی حواله، برای خروج این کشور از مشکلات اقتصادی کنونی عمل می کنند(7). حواله‌ها نقش مهمی در اقتصاد و ثبات بخش خارجی پاکستان دارند، زیرا تقریباً نیمی از هزینه واردات را تشکیل می‌دهند و کسری ها را پوشش می‌دهند(8). 

 در پاکستان، عوامل متعددی مانند فقر گسترده، الگوهای نابرابر توسعه، و جمعیت رو به رشد که نمی‌تواند به راحتی در بازار کار داخلی جذب شوند، منجر به وضعیتی شد که هم دولت و هم شهروندان به تدریج به اشتغال بین‌المللی به عنوان یک راه حل موثر برای خروج از این بحران متکی می کنند. دولت پاکستان به طور مستمر مهاجرت موقت شهروندان خود را تشویق کرده است تا مشکل بیکاری را جبران کند و در عین حال دسترسی به جریان ارز خارجی را که از طریق حواله های ارسال شده توسط مهاجران به خصوص مهاجرین خلیج فارس به کشور وارد می شود، حفظ نماید. در این راستا کنفرانس ها و نشست های متعددی در رابطه با نقش دیاسپورهای پاکستانی در تحولات پاکستان در کشورهای اروپایی و امریکای شمالی برگزار می شود که تجار و سیاستمداران برجسته پاکستانی در مورد فرصت های سرمایه گذاری در چهار بخش: نیرو، فناوری اطلاعات، زیرساخت ها و کشاورزی و صنایع مبتنی بر کشاورزی پیشنهادات متنوعی را برای جریان بهتر سرمایه گذاری به سمت اقتصاد پاکستان توسط مهاجران، افزایش فرصت های شغلی، ادغام مجدد کارگران خارج از کشور در اقتصاد ملی و مشارکت سیاسی کارگران خارج از کشور ارائه کردند. همچنین بانک توسعه آسیایی در حال انجام مطالعات جامع برای فعالیت های مستمر دیاسپورا در کریدورهای اقتصادی است(9).

به هر حال در دهه های اخیر مهاجرت از پاکستان سرعت گرفته است و از آنجائیکه حواله‌ها نقش غیرقابل انکار در توسعه دارند و بلافاصله در سطح خانواده بیشتر برای مخارج کوتاه‌مدت استفاده می شوند دولت پاکستان مصمم است یک مرکز برای پاکستانی های خارج از کشور ایجاد نماید تا در پاکستان سرمایه گذاری کنند و از این طریق فرصت های شغلی مناسب را ارتقا دهند(10). به نظر می رسد در وضعیت کنونی اقتصاد پاکستان، که دولت سعی در تقویت توسعه اقتصادی دارد، مهاجرت تنها ابزار پیشرفت اجتماعی-اقتصادی برای اکثر قریب به اتفاق است، اما آینده این شرایط نامشخص باقی خواهد ماند(11).

 از سوی دیگر ارتباط بین مهاجرت و توسعه اجتماعی در پاکستان علیرغم مشارکت اعلام شده توسط مهاجران به درستی مورد توجه قرار نگرفته است (12) از این رو سیاست گذاران سعی دارند با هدف به حداکثر رساندن تأثیر نقش دیاسپورا بر جنبه های مختلف اجتماعی، استراتژی و مکانیسم های دقیق تر را تدوین و عملیاتی کنند. البته علاقه فزاینده دولت پاکستان به تعامل با دیاسپورا، بیان هویت ملی در یک محیط فراملی برای ساختاربندی مجدد هژمونی دولت در سطح جهانی ارزیابی می شود(13). این شرایط ضمن علاقه متقابل دیاسپورا می تواند فضای مساعد را برای اجرای چنین هژمونی ایجاد نماید. این در حالیست که بر اساس یک نظرسنجی، فرزندان مهاجران پاکستانی در بریتانیا و ایالات متحده امریکا که با بحران هویت در برابر جنبش‌های نژادپرستانه سفیدپوست ها روبه‌رو شده‌اند، به فرهنگ والدین خود روی می‌آورند تا هویت خود را تثبیت کنند. در این راستا نسل جدید دیاسپورا با تحصیلات عالی، آگاه از نظر سیاسی و دارای تضاد فرهنگی نه تنها تمایل به برقراری ارتباط مجدد با وطن والدین خود، بلکه برای تأثیرگذاری بر سیاست در سرزمین مادری که هویت آنها را مشخص می کند، نشان می دهند(14).

جمع بندی

اگرچه از نظر جنبه های اجتماعی –فرهنگی دیاسپورا پاکستانی در تلاش برای ارائه یک تصویر نرم از پاکستان در اذهان بین المللی هستند اما تاثیرش نسبت به فعالیت های اقتصادی-تجاری آنان در تحولات داخلی این کشور  بسیار کم و ناچیز است. واقعیت های جمعیتی و اقتصادی داخل پاکستان نشان دهنده آن است که فشار مضاعفی بر دولت از جهت مقادیر زیاد بدهی و ناامیدی از بازپرداخت وام های خود وارد می شود که تا حد زیادی حواله های ارزی دیاسپورهای پاکستانی بخصوص مهاجران کار مستقر در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نقش موثری در بهبود فضای اقتصادی و حتی اجتماعی این کشور ایفا می کنند.

کلید واژگان: دیاسپورا, پاکستان, مهاجرین, اقتصاد, خلیج فارس, مریم وریج کاظمی

1-https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-349-11401-6_4

2-https://migrants-refugees.va/country-profile/pakistan/

3-https://bti-project.org/en/reports/country-report/PAK

4-https://www.pri.gov.pk/pakistani-diaspora-sends-21-841bln-remittances-back-home-in-fy19

5-https://www.dawn.com/news/1634886

6-https://na.gov.pk/en/pressrelease_detail.php?id=4920

7-https://pakemb.de/role-of-pakistani-diaspora-in-the-economic-development-of-pakistan

8-https://www.mrc.org.pk/en/information-hub/remittances

9- Zahra Babar,2022, Two Bad Places at Once: Pakistani Labour Migrants and the Transnational Recruitment Industry to the Gulf , https://doi.org/10.51952/9781529221510.ch005

10-http://ilo.org/islamabad/info/public/pr/WCMS_539100/lang–en/index.htm

11-https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12280375/

12https://www.researchgate.net/publication/335639721_

13- Ayesha A. Qaisrani,2020, Reaching out, inviting in: Pakistan’s approach to diaspora engagement, https://doi.org/10.1080/21632324.2020.1797457

14-https://www.thefridaytimes.com/2022/05/16/the-diaspora-and-pakistani-politics-longing-for-identity-overseas