نقش استراتژیک تنگه مالاکا درجنوب شرقی آسیا

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

موقعیت مناطق استراتژیکی، بازتاب های منطقه ای، قاره ای و جهانی دارد ومی تواند به عنوان مرکز ارتباطی ،تمرکز نیروهای نظامی و استحکامات دفاعی، مورد استفاده قرار گیرد.یکی از اين مناطق گذرگاه استراتژيك آبراه ها می باشد،خصوصا تنگه هايي كه در مسير تجارت انرژي جهانی  قرار گرفته است. تنگه هاي استراتژيك بين المللي به عنوان یک عامل جغرافیایی،و ارزش های ارتباطی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلیتیکی ، در موازنه قدرت منطقه ای و جهانی نقش موثری دارند.

تنگه ها با توجه به موقعیت استراتژیکی نظامی و یا اقتصادی ، و میزان قدرت کشورهای ساحلی می تواند به عنوان ابزاری قوی در اختیار دولت ها و قدرت های حاکم ، برای استفاده در سیاست خارجی به کار رود.تمام مسیرهای بین المللی دریایی، مانند آب راهه ها، تنگه ها و دماغه ها دارای اهمیت استراتژیک نیستند و فقط معدودی از آنها دارای موقعیت استراتژیک هستند.

این گلوگاه ها که هم  برای اقتصاد جهانی و هم بازیگران اصلی نقشی حیاتی دارند،گذرگاه های استراتژیکی، باریک و کم عمق اند که اکثر آن ها در کشورهای پر مناقشه و بی ثبات قرار دارند،و خطر حمل ونقل دریایی را افزایش می دهند. 

اقیانوس هند دارای چهار آب راهه مهم تجاری- بین المللی دریایی شامل:«تنگه ی هرمز»مرز ایران و عمان، «تنگه ی مالاکا»مرز اندونزی و مالزی،«تنگه ی باب المندب»مرز جیبوتی و یمن و «کانال سوئز »در مصر است.این آبراهه ها از مبدا آسیا، به سمت آفریقا و اروپا برای حمل انرژی از این اقیانوس عبور می کنند.لذا منطقه اقیانوس هند بنا به دلایل ذیل ،متمایز از دیگر مناطق جهان است:

1- وجود ذخایر عظیم منابع نفتی جهان در حاشیه ی شمال غرب اقیانوس هند، یعنی خلیج فارس 

2-  قرار گرفتن اقیانوس هند، در بین سه کانون اقتصاد جهانی،جنوب شرق آسیا، اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی.

3-  واقع شدن پر تردد ترین تنگه ها ی جهانی در اقیانوس هند 

بنابراین مسیرهای استراتژیک دریایی، دارای دو نقش فعالیت های تجارت دریایی و امنیت انرژی جهانی می باشند. 

یکی از مهم ترین گذرگاه های دریایی «تنگه مالاکا» است،که درکوتاه ترین مسیر دریایی بین تامین کنندگان انرژی منطقه خلیج فارس و بازارهای آسیایی قرار دارد. این تنگه اصلی ترین مسیر آبی در آسیا به شمار می آید .تنگه مالاکا در جنوب شرقی آسیا، از حساس‌ترین مسیرهای آبی جهان محسوب می شود. این تنگه یا کانال ، قیفی‌شکل با مساحتی پیرامون ۶۵ هزار کیلومتر مربع و ۸90 کیلومتر طول و بین ۵۰ تا ۳۲۰ کیلومتر عرض ، بین مالزی و اندونزی در میان سوماترا و شبه‌جزیره مالایاست که دریای آندامان در اقیانوس هند را به دریای چین جنوبی در اقیانوس آرام متصل می‌سازد. این تنگه در باریک ترین نقطه فقط 7/2 کیلومتر عرض دارد، که مطابق با آمار «اداره اطلاعات انرژی آمریکا یک گلوگاه طبیعی را با پتانسیل برخورد، به گل نشستن، یا ریزش نفت ایجاد می کند”. 

خصوصیاتی که تنگه مالاکا را به عنوان يك منطقة راهبردي معرفي مي كند:

الف- محدودیت ظرفيت فيزيكي آن به نسبت چرخة ترافيك دريايي 

ب- عملكرد كشورهاي پیرامون تنگه و ديگر بازيگران موجود ، تضمين ميزان امنيت و كنترل و دسترسي به تنگه .

ج- سنجش چرخة ترافيك دريايي ، تعداد کشتی ها ،نوع کالا و در دسترس بودن جايگزين هاي احتمالي ، این تنگه را راهبردي ومهم کرده است.

نام این تنگه برگرفته از سلطنت مالاکا و نفوذ آنها بر این مجمع الجزایر بین سال های 1400 تا 1511 میلادی می‌باشد. تنگه مالاكا كوتاه ترين مسير دريايي بين سه كشور پرجمعيت جهان، يعني چين، هند و اندونزي است، و اقتصادهای بزرگ آسیا هم چون اندونزی، مالزی، سنگاپور، چین، ژاپن، تایوان و کره جنوبی را به هم و به سایر نقاط جهان متصل می‌کند.

 سالیانه بالغ بر 94,000 کشتی که حدود 25 درصد کالاهای تولیدی جهان شامل نفت خام، کالاهای تولید چین، ذغال سنگ، روغن پالم و قهوه اندونزی را از این تنگه جابجا می‌کنند. این حجم ترافیک، این آب‌راه را در لیست مهم ترین مسیرهای ترانزیتی جهان قرار داده است. نزدیک به یک چهارم نفت خام جهان ، که حدود روزانه 16میلیون بشکه نفت از تنگه مالاکا کوتاه‌ترین مسیر حمل نفت از سوی صادرکنندگان خاورمیانه به بازارهای آسیایی مانند چین، ژاپن و کره‌جنوبی فرستاده می شود.

این تنگه بعد از تنگه هرمز مقام دوم تردد نفتکش‌ها را به خود اختصاص داده است؛ اما امکانات طبیعی و امنیت تنگه هرمز را ندارد. چین، به عنوان بزرگ ترین وارد کننده نفتی در جهان، منافع استراتژیک زیادی در تعیین ترافیک تانکر متوقف نشده از این تنگه دارد. تنگه مالاکا راهرو راهبردی بین اندونزی ، مالزی و سنگاپور، و یک سوم از تجارت جهانی است. ژاپن نیز کشوری است که از نظر تجاری به این تنگه وابسته است.  و نفت خود را از خلیج فارس و اندونزی تامین می کند، بر این اساس این کشور نیز  نیازمند عبور از تنگه ی مالاکا می باشد.

اگر تنگه مالاكا مسدود شود، با وجودي كه مسير جايگرين دارد ولي چون اين مسيرها در فاصله بيش از 500 مايل دريايي قرار دارد، انتخاب آن ها از لحاظ زمان و هزينه مقرون به صرفه نيست.زیرا نزديك به نيمي از ناوگان جهاني نياز به تغيير مسير و دور زدن مجمع-الجزاير اندونزي از طريق تنگه لامبارك، بين جزاير بالي و لامبارك، يا تنگه سوندا، بين جاوه و سوماترا، خواهندداشت. ترانزيت از طريق مالاكا كوتاه ترين مسير، يعني در حدود 1000 مايل می باشد. انسداد هر یک از مسیرهای انتقال انرژی منجر به بالارفتن هزینه های کل انرژی خواهد شد.

تنگه مالاکا به جهت صرفه جویی های اقتصادی و نزدیک کردن سه حوزه جغرافیایی اصلی اقتصاد جهان، یعنی آمریکای شمالی ،اتحادیه اروپا وایالات متحده ، بیشترین نقش ژئواکونومیکی را در جهان دارد .لذا امنیت در این مسیر کشتیرانی، نه فقط برای کشورهای آسیایی بلکه برای ایالات متحده و اتحادیه اروپا نیز از اهمیت خاص برخوردار است. 

• نقش تنگه مالاکا در اقتصاد چین

چین نسبت به بروز هرگونه معضلات در تنگه مالاکا به شدت آسیب پذیر است،چون عمده ی نفت مصرفی این کشور بعد از تنگه هرمز از این مسیر دریایی وارد چین می شود.چین با رشد اقتصادی در جهان سعی کرده برای مقابله با آمریکا که با تغییر و تقویت پایگاه های نظامی از غرب آسیا به جنوب شرقی آسیا ، و متحد شدن با هند و احتمال مسدود کردن تنگه مالاکا به ساخت و راه  اندازی پایگاه خطوط دریایی از خاورمیانه ،ایجاد پایگاه دریایی در برمه، و امکانات الکترونیکی و جمع آوری اطلاعات در خلیج بنگال به منظور قدرت بیشتر در جهت حفاظت از محموله های نفتی خود اقدام نماید.

هند با توجه به موقعیت و تحکیم مواضع نیروی دریایی در اقیانوس آرام در جزایر آندامان و نیکوبار که بسیار نزدیک به تنگه مالاکا است، می‌تواند مسیر حمل نفت به چین را که بزرگ‌ترین ، واردکننده  نفت از خاورمیانه است را مسدود کند
  چین  با اجرایی کردن دو پروژه برای کاهش وابستگی به تنگه مالاکا در تجارت ،یکی  بندر گوادار پاکستان تحت پروژه «کمربند و جاده» و طرح انتقال نفت از این بندر به داخل سرزمین چین و طرح دیگر «جاده ابریشم قطبی» برای اتصال‌‌پذیری و توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار در قطب شمال است.

راه اندازی خطوط انتقال نفت برای اتصال ساحل غربی میانمار به چین ، نخستین راه مستقیم و مطمئنی برای انتقال نفت میان چین و خاورمیانه است. چون واردات نفتی چین از عربستان سعودی از طریق تنگه مالاکا به چین می رسد، در صورتی که کنترل تنگه مالاکا به دست قدرت های مخالف چین بیفتد عرضه انرژی با خطر جدی روبرو خواهد شد.اما خطوط انتقال نفت میانمار-چین ظرفیت بالایی دارد و می تواند سالانه بیست و دو میلیون تن نفت یعنی پنج درصد تولید نفتی عربستان را وارد چین کند.
وابستگی بیش از ۸۵ درصدی به یک مسیر ترانزیتی، نمی تواند از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد.لذا چین برای بالا بردن ضریب امنیتی تامین انرژی و مواد اولیه صنایع ، راه های جایگزینی و مسیرهای موازی را با پروژه‌های زیرساختی در استان‌های غربی خود و کشورهای پاکستان، میانمار، روسیه، ترکمنستان و برخی کشورهای آسیای میانه آغاز کرده است. در این راستا سعی کرده با افزایش ظرفیت واردات نفت و گاز به طور مستقیم از روسیه، قزاقستان و ترکمنستان از طریق ساخت خط لوله ، این وابستگی را کمتر نماید. 

مناقشه دریای چین جنوبی مهم ترین موضوع امنیتی در جنوب شرق آسیا که دارای تاثیرات جهانی است. این مناقشه از لحاظ تعدد طرف های درگیر برای مالکیت جزایر دریای جنوبی چین، و اهمیت ژئو استراتژیک دریای چین جنوبی و رویارویی مستقیم آمریکا و چین باعث مسدود شدن تنگه مالاکا می گردد.در صورت ادامه این مناقشه افزایش چشمگیر هزینه های حمل و نقل، افزایش تنش ها، و عبور و مرور تجاری محدود خواهد شد. از طرف دیگر دریای جنوبی چین ، منبع عظیم ذخایر نفت و گاز طبیعی است به گونه ای که به آن لقب خلیج فارس دوم را داده اند این دریا حدود ۳۳ درصد منابع نفت جهان را در خود جای داده ،و تخمین زده می شود بالغ بر ۱۹۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و ۱۱ میلیارد بشکه نفت خام در این دریا وجود داشته باشد.

چشم انداز

تنگه مالاکا، از نظر اقتصادی برای کشورهای منطقه و دیگر کشورهای جهان دارای اهمیت بسیاری است.این تنگه بیش از پیش در سیاست های دولت ها محوریت یافته است. از این رو داشتن مزایای استراتژیکی تنگه مالاکا توانسته تامین کننده ی امنیت ملی کشورها ی ساحلی این تنگه شود.

تنگه مالاکا، علاوه بر موقعيت استراتژيک در تبادلات انرژي ، چندين کشور را نيز وارد عرصه ستيز هاي سياسي کرده است.آمریکا اگر بخواهد در مناقشات دریای جنوبی چین شرکت کند ،سبب مسدود شدن و ناامن کردن تنگه مالاکا خواهدشد و تمام کشورهای متحد او دچار آسیب های جدی اقتصادی خواهند شد.

چین نیز بخاطر وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در دریای جنوبی این کشور سعی خواهد کرد با آمریکا یا معامله کند، و یا غرب آسیا را با خرید انرژی و فروش کالا و تسلیحات دفاعی به خود وابسته ،و نقش آمریکا را در خاورمیانه کم رنگ کند.

اگر حملات دزدان دریایی در این منطقه کنترل نشود ، باعث افزایش ترافیک دریایی در این تنگه ، و  در نتیجه تقاضا برای نفت آسیا رشد فزاینده ای پیدا می کند.

امروزه این آبراه که پر تردد ترین آب‌راه‌های دنیا محسوب می‌شود به دلیل کنترل  دولت اندونزی ، سوخت رسانی ، تهیه آذوقه و ارسال راهنما برای کشتی های عبوری درآمد سرشاری را نصیب بنادر منطقه کرده است که در صورت ناامنی و مسدود شدن این کشور دچار زیان جبران ناپذیری می گردد.

واژگان کلیدی: نقش, استراتژیک, تنگه, مالاکا, جنوب شرقی آسیا, فاطمه خادم شیرازی, چين