معصومه محمدی
پژوهشگر حوزه اوراسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC
آسیای مرکزی یکی از مهمترین مناطق در سیاست خارجی روسیه است. افزایش قدرت در قزاقستان و سایر کشورهای منطقه توسط روسیه برای افزایش فشار سیاسی از اولویت های سیاست خارجی روسیه در آسیای مرکزی است. اما با افزایش اقدامات چین چالشی جدید برای سیاست روسیه در منطقه ایجاد شده است و منجر به افزایش فعالیت در حوزه امنیت منطقه می شود. این موضوع ممکن است روسیه را مجبور کند که سیاست خارجی خود را در آسیای مرکزی تغییر دهد ، اما این امر باعث کاهش فعالیت آن در سایر مناطق در همسایگی اتحادیه اروپا نخواهد شد. در این نوشتار نویسنده با توجه به امتیازات و اولویت های آسیای مرکزی در سیاست خارجی روسیه به نقش و جایگاه این منطقه در روند سیاست خارجی روسیه پرداخته است.
اهداف روسیه در آسیای مرکزی:
سیاست خارجی روسیه در آسیای مرکزی سه هدف اصلی دارد.
نخست؛ ارتقای همکاری امنیتی و نظامی-فنی (از نوسازی نیروهای مسلح کشورهای منطقه تا ساخت پایگاه های نظامی در قرقیزستان و تاجیکستان) است.
دوم؛ تسهیل پروژه های انرژی در بخش نفت و گاز و برق آبی است.
سوم؛ تقویت نهادهای ادغام اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) است که قزاقستان و قرقیزستان اعضای کامل و تاجیکستان عضو احتمالی آن هستند.
در آسیای مرکزی، سازمان هایی مانند سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) که در سال 2002 تأسیس شد و EAEU که در سال 2014 تأسیس شد وجود دارد، که در حال حاضر کاملاً فعال هستند. بخش قابل توجهی از کشورهای آسیای مرکزی در هر دو سازمان مشارکت دارند که روسیه در آن نقش عمده ای را ایفا می کند.
همچنین روسیه از طریق «قدرت نرم» در آسیای مرکزی نفوذ قابل توجهی دارد. رسانه های جمعی روسی و همچنین فیلم ها، سریال های تلویزیونی و نمایش های تئاتری در این منطقه بسیار محبوب هستند. بسیاری از دولت‌های آسیای مرکزی به روسیه به‌عنوان یک الگوی سیاسی و یک تنظیم‌کننده روند قانون‌گذاری نگاه می‌کنند. اغلب، کشورهای آسیای مرکزی لوایحی را تصویب می‌کنند که مشابه روسیه است، به‌عنوان مثال، در مبارزه با افراط‌گرایی و تروریسم یا علیه «کفرگویی»1.
دلیل اصلی نقش رو به رشد روسیه در آسیای مرکزی تضعیف قابل توجه موقعیت رقبای اصلی منطقه ای آن است. پس از تصمیم ایالات متحده برای خروج از افغانستان در دوره 2011 تا 2014، واشنگتن نیز توجه کمتر و کمتری به آسیای مرکزی را آغاز کرد. این امر خود فرصتی برای نفوذ و گسترش روسیه در منطقه آسیای مرکزی بوده است. اما با این حال نباید از حضور و نقش قدرت های فرامنطقه ای در این منطقه غافل شد چرا که اخیراً، در ژوئیه 2019، اتحادیه اروپا استراتژی جدیدی را برای آسیای مرکزی به تصویب رساند. این نشان دهنده تمایل اتحادیه اروپا برای به روز رسانی پایگاه تعامل و بازسازی روابط با منطقه است. حتی اتحادیه اروپا نیز می‌داند که به دلیل تسلط روسیه و چین نمی‌تواند حضور خود در منطقه را تا حد زیادی گسترش دهد، اما می‌خواهد در این منطقه به عنوان یک بازیگر فعال ایفای نقش نماید.
همکاری های منطقه ای روسیه با کشورهای آسیای مرکزی:
امروزه همکاری با قزاقستان در بسیاری از زمینه ها در حال توسعه است. قزاقستان یک متحد کلیدی روسیه نه تنها در آسیای مرکزی، بلکه به طور کلی در فضای پس از شوروی است. همکاری های بین منطقه ای و فرامرزی بین روسیه و قزاقستان در حال تشدید است که با توجه به اینکه این دو کشور طولانی ترین مرز زمینی در جهان را دارند منطقی است. مشارکت آنها در حوزه فضا، انرژی اتمی و کشاورزی نیز در حال گسترش است.
در مورد ازبکستان، پس از انتخاب شوکت میرضیایف به عنوان رئیس جمهور، پیشرفت جدی در روابط حاصل شد. این از منظر منافع مسکو قابل توجه است، زیرا روابط با ازبکستان همیشه گرم نبوده است. ازبکستان دو بار از CSTO خارج شده است. اولین بار در سال 1999، اما در سال 2005 بازگشت، سپس در سال 2012، و هیچ برنامه ای برای پیوستن مجدد ندارد. این امر باعث نارضایتی روسیه شده است. تاشکند همچنین در سال 2008 عضویت خود را در جامعه اقتصادی اوراسیا (EurAsEC) به حالت تعلیق درآورد. در آوریل 2017، در جریان سفر میرضیایف به مسکو، دو کشور بسته توافقنامه ای را برای اجرای قراردادهای تجاری به مبلغ 3.8 میلیارد دلار و پروژه های سرمایه گذاری قابل توجه به مبلغ 12 میلیارد دلار امضا کردند. در میان کسانی که با ازبکستان قرارداد امضا کردند، شرکت های مهم روسی مانند گازپروم، روزته و ونش اکونوم بانک هستند. از نظر نظامی، ازبکستان نیز به تدریج با طرف روسی همگرایی کرد، همانطور که در آمادگی برای رزمایش های مشترک در مقیاس بزرگ و از سرگیری آموزش در روسیه برای افسران نیروهای مسلح ازبکستان مشهود است.
روسیه شریک تجاری و اقتصادی پیشرو قرقیزستان است و در بخش گاز با آن همکاری می کند. گازپروم روی گازی سازی قرقیزستان کار می کند و در مورد پروژه های خطوط لوله گاز به مناطق جنوبی کشور بحث می کند. در کنار گاز، روسیه چندین دهه است که سوخت قرقیزستان را با قیمت های کاهش یافته تامین می کند که نوعی کمک اقتصادی بین دولتی است.
انرژی همچنین در مرکز همکاری روسیه با ترکمنستان قرار دارد، در درجه اول در زمینه گاز، که هر دو کشور در آن غنی هستند. علاوه بر این، داده های رسمی نشان می دهد که روسیه فلزات و مشتقات آنها و همچنین ماشین آلات، تجهیزات و وسایل نقلیه، محصولات غذایی و مواد خام کشاورزی را به ترکمنستان صادر می کند و از ترکمنستان محصولات شیمیایی، منسوجات، سوخت و انرژی دریافت می کند. هر دو کشور فعالانه در زمینه آموزش همکاری می کنند. بر اساس موافقتنامه بین دولت های ترکمنستان و فدراسیون روسیه مورخ 21 ژانویه 2002، یک مدرسه جامع مشترک ترکمن و روسیه به نام پوشکین در عشق آباد فعالیت می کند. این مدرسه 50 درصد از شهروندان روسیه و همین تعداد ترکمن و همچنین فرزندان کارمندان نمایندگی های دیپلماتیک عشق آباد کشورهای مستقل مشترک المنافع را آموزش می دهد. فارغ التحصیلان مدرسه گواهی از نوع روسی دریافت می کنند. بسیاری از آنها این فرصت را دارند که با شرایط ترجیحی در دانشگاه های روسیه ثبت نام کنند.2
در مورد تاجیکستان، روسیه در سال های اخیر با اطمینان از نظر حجم همکاری های تجاری و سرمایه گذاری متقابل با این کشور مقام اول را به خود اختصاص داده است. روسیه محصولات نفتی، چوب، فلزات آهنی، ماشین آلات و محصولات فنی و مواد غذایی را تامین می کند و به نوبه خود پنبه، میوه ها و سبزیجات را دریافت می کند. همکاری های فنی- نظامی بین دو کشور به ویژه در زمینه آموزش نظامی به طور فعال در حال توسعه است. در حال حاضر، بیش از 600 شهروند تاجیکستان، از جمله افسران، در مدارس آموزشی که توسط وزارت دفاع روسیه اداره می شود، ثبت نام می کنند. در پایگاه نظامی روسیه، سالانه بیش از هزار متخصص برای ارتش تاجیکستان آموزش می بینند. همکاری های علمی نیز در حال توسعه است. در سال 2008، روسیه و تاجیکستان یک توافقنامه بین دولتی در مورد ایجاد و فعالیت های مرکز تحقیقات بین المللی پامیر-چاکالتایا امضا کردند. پایگاه علمی بازسازی شد و آزمایش بین المللی اخترفیزیک در زمینه تحقیقات فیزیک پرتوهای کیهانی با انرژی بالا ادامه دارد. دانشمندانی از ژاپن، لهستان، برزیل، بولیوی، گرجستان، قزاقستان و ازبکستان در آن مشارکت فعال دارند. به گفته نورالدین سعید، وزیر آموزش تاجیکستان، علاوه بر این، حدود 24000 شهروند تاجیکستان در موسسات آموزشی عالی و متوسطه در روسیه تحصیل می کنند. به طور کلی، پویایی توسعه روابط روسیه و تاجیکستان در زمینه آموزش نشان دهنده روند تقویت همکاری های اقتصادی و سیاسی است.
از دیدگاه روسیه، ثبات افغانستان برای امنیت در منطقه حیاتی است. بنابراین، روسیه تماس های خود را با طالبان تقویت کرده است (در تاریخ 5 تا 6 فوریه، کنفرانس اپوزیسیون افغانستان با مشارکت طالبان در مسکو برگزار شد). هدف دیپلماتیک افزایش فضای مانور طالبان در روابط با ایالات متحده و تقویت موقعیت آنها در داخل افغانستان است. در چارچوب کاهش حضور نظامی آمریکا در افغانستان، روسیه می خواهد نفوذ خود را در این کشور افزایش دهد و از آن در روابط با کشورهای منطقه استفاده کند.3
تهدیدهای منطقه آسیای مرکزی در سیاست خارجی روسیه
علاوه بر فرصت های نفوذ روسیه در منطقه عواملی نیز به عنوان تهدیدات سیاست خارجی روسیه در منطقه قلمداد می شوند. برخی از عناصر، مانند بی ثباتی ظاهری مرزها (اغلب به طور خودسرانه بین جمهوری ها در دوره شوروی تعیین می شود)، اختلافات ارضی که در طول قرن ها انباشته شده است، درگیری های بین قومی (یا بین قبیله ای) هم بین و هم در داخل دولت های مستقل جدید، و یک همسایه بی ثبات مزمن افغانستان، تهدیدی برای بی ثبات کردن اوضاع در منطقه است. ظهور “خلاء نفوذ” و تخلخل مرزها ممکن است ساختارهای جنایتکار و بنیادگرا را تقویت کند، چیزی که امنیت خود روسیه را تهدید می کند.
روسیه منطقه را به عنوان منبع بالقوه بی‌ثباتی از طریق تروریسم، جنایات سازمان‌یافته یا درگیری‌های قومی می‌داند. اهمیت منطقه برای امنیت روسیه در استراتژی امنیت ملی 2015 و مفهوم سیاست خارجی 2016 آن منعکس شده است. روسیه زیرساخت‌های نظامی در منطقه دارد، از جمله پایگاه‌هایی در قرقیزستان و تاجیکستان (بزرگترین پایگاه آن در خارج از کشور) و پایگاه فضایی بایکونور در قزاقستان است.برای روسیه، حضور در آسیای مرکزی معنای ایدئولوژیکی نیز دارد. روسیه این منطقه را بخشی از جهان روسیه (روسکی میر) می داند و مشارکت کشورهای این منطقه در ادغام اوراسیا پیش نیاز هدف روسیه برای ادغام مجدد کامل منطقه پس از شوروی است.
امنیت منطقه از اولویت های اصلی سیاست خارجی روسیه است. این کشور روابط دوجانبه با کشورهای منطقه، تشدید تماس های نظامی و افزایش حضور نظامی خود در منطقه را ترجیح می دهد (افزایش حضور نظامی روسیه در قرقیزستان یکی از موضوعات سفر امسال پوتین به قرقیزستان بود). اشکال همکاری چندجانبه، مانند CSTO (که امکان استفاده از نیروهای واکنش سریع را فراهم می کند) به طور فزاینده ای برای مشروعیت بخشیدن به فعالیت های نظامی آن استفاده خواهد شد.
روسیه به دنبال تقویت موقعیت خود در افغانستان از طریق گسترش روابط خود با طالبان است که قدرت را در این کشور به دست گرفته اند، روسیه با هدف نفوذ در سیاست افغانستان و ایجاد تعاملات مستحکم دیپلماتیک با طالبان به منظور ایجاد صلح و آرامش و امنیت در منطقه و ایجاد پیوند میان متحدان سنتی خود – ازبک‌های افغان و تاجیک‌ها می باشد. تأثیر این روابط بر ثبات افغانستان و مرزهای آن در روابط با همسایگانی چون ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
از دیگر رقبا و تهدیدات سیاست خارجی روسیه در منطقه حضور چین در این منطقه می باشد. در مورد چین، این کشور دارای فرصت های اقتصادی قابل توجهی است، به طور فعال پروژه های مختلفی را در کشورهای آسیای مرکزی اجرا می کند، اما باید منافع روسیه در منطقه را نیز در نظر بگیرد، به ویژه از نظر امنیتی، زیرا این روسیه است که امنیت را در آنجا تامین می کند. از طریق CSTO قبلا ذکر شده و موافقت نامه های مشترک در مورد همکاری نظامی و روابط دوجانبه روسیه با تک تک کشورهای آسیای مرکزی نشان می دهد که روابط اقتصادی و سیاسی قوی خود را در منطقه حفظ کرده و گاهاً تقویت کرده است.
با توجه به نفوذ چین در منطقه و ایجاد توازن در سیاست منطقه ای روسیه این همکاری به نفع پکن – مسکو خواهد بود. چرا که این تعامل به تقویت نقش سازمان همکاری شانگهای منجر می شود. با این حال،در صورت نقض انحصار روسیه در مسائل امنیتی در منطقه توسط چین، همراه با سلطه اقتصادی، تأثیر منفی بر روابط آنها خواهد داشت. روسیه ممکن است مجبور شود که منابع بیشتری را در هنگام تدوین رقابت سیاسی با چین در نظر بگیرد.
سیاست آسیای مرکزی روسیه، رژیم‌های محلی را تحکیم می‌کند و پتانسیل آنها را برای دموکراسی‌سازی کاهش می‌دهد، که توانایی اتحادیه اروپا برای همکاری با آنها را تضعیف می‌کند. در مناطق مهم برای ثبات منطقه، مانند کنترل مرزها، فرآیندهای مهاجرت، یا مبارزه با تروریسم، اتحادیه اروپا یک شریک جذاب باقی می ماند. تقویت اشکال موجود و به خوبی کارکرد همکاری، مانند برنامه مدیریت مرزهای اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی (BOMCA)، در راستای منافع امنیتی استراتژیک اتحادیه است.4
ابزارهای سیاست روسیه
مشکلات امنیتی بهانه ای برای روسیه برای اعمال فشار بر کشورهای آسیای مرکزی است. ابزارهای نفوذ آن شامل فرمت های همکاری چند جانبه است: اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU)، سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، کشورهای مشترک المنافع (CIS)، سازمان همکاری شانگهای (SCO).
با این حال، کشورهای منطقه تمایلی به تعمیق یکپارچگی فراملی تحت EEU (اعضای آن) یا الحاق (تاجیکستان) ندارند، که کارایی این ابزار سیاستی را محدود می کند. EEA همچنین برای بهبود وضعیت اقتصادی در منطقه مناسب نیست. عضویت قزاقستان و قرقیزستان در EEU پیامدهای اقتصادی منفی برای آنها به همراه دارد. هماهنگی سیاست های گمرکی و افزایش تعرفه های خارجی، منافع حاصل از گردش مالی با شرکای خارج از سازمان را محدود می کند، هزینه صادرات مجدد کالا را افزایش می دهد و مانع از تجارت فرامرزی می شود. معرفی آهسته بازار مشترک انرژی (که از سال 2025 شروع به کار خواهد کرد) روسیه را قادر می سازد تا با هر یک از کشورهای عضو موافقت نامه های تجاری را با شرایط ترجیحی (به ویژه در مورد منابع انرژی و برق وارداتی از روسیه) امضا کند. به دلیل وابستگی سیاسی به روسیه، قزاقستان و قرقیزستان نمی توانند از اتحادیه اروپا خارج شوند و در معرض نفوذ روسیه هستند، به ویژه در دوره های بحران یا جانشینی سیاسی، مانند انتقال قدرت توسط نورسلطان نظربایف در قزاقستان. نفوذ اقتصادی در آسیای مرکزی، اگرچه تضعیف شده به دلیل مشکلات اقتصاد روسیه از سال 2014 و نقش فزاینده چین، همچنان یک ابزار سیاسی مهم برای روسیه است. این کشور یکی از مهمترین شرکا در منطقه (حدود 30 درصد از مبادلات تجاری را به خود اختصاص داده است) و بزرگترین بازار کار برای شهروندان این کشورها است. پس از چین، این کشور دومین منبع بزرگ سرمایه گذاری مستقیم خارجی است. اقتصادهای منطقه همچنان مستعد نوسانات در وضعیت اقتصادی روسیه و ارزش روبل هستند.
روسیه از پیوندهای فرهنگی، میراث تاریخی و رسانه های روسی زبان به عنوان ابزار سیاسی استفاده می کند. ارتباطات میان نخبگان سیاسی، هم نسل قدیمی‌تر که از نام‌کلاتوری شوروی سرچشمه می‌گیرند و هم نسل جوان‌تر که با روابط تجاری با روسیه مرتبط هستند، نیز قابل توجه است. منافع روسیه نیز توسط تعدادی از نهادهای دولتی، مانند بنیاد Russkiy Mir و آژانس فدرال CIS Rossotrudnichestvo))، و همچنین انجمن‌های اقلیت روسی و دانشگاه‌های اسلاو تامین می‌شود. یکی دیگر از ابزارهای نفوذ در منطقه اقلیت های روسی هستند، عمدتاً در قزاقستان، جایی که روس ها حدود 23 درصد از جمعیت را تشکیل می دهند.عواملی که جاه‌طلبی‌های روسیه را محدود می‌کنند عبارتند از تلاش‌های مستقل سیاست خارجی کشورهای منطقه، مانند سیاست چند جانبه ازبکستان و بی‌طرفی ترکمنستان. هیچ یک از این کشورها عضو EEU یا CSTO نیستند.
جذابیت فزاینده طرح کمربند و جاده چین (BRI) یکپارچگی اقتصادی در EEU را به چالش می کشد. روسیه در تلاش است تا با هماهنگ کردن مفهوم ادغام اوراسیا با ابتکار چین، مزیت اقتصادی رو به رشد چین را به حداقل برساند. در سال 2015، رئیس جمهور ولادیمیر پوتین و شی جین پینگ، رهبر چین، بیانیه ای را امضا کردند که کشورهایشان به دنبال منافع مشترک در پروژه های EEU و چین هستند، اما این امر مستلزم سرمایه گذاری واقعی نبود.
چین همچنین در حال افزایش مشارکت خود در امنیت منطقه ای است که قبلا تحت سلطه روسیه بود. در ماه فوریه، اطلاعاتی در مورد ایجاد یک پایگاه نظامی چین در تاجیکستان، یکی از اعضای CSTO ظاهر شد. آغاز حضور نظامی دائمی چین در آسیای مرکزی ممکن است چالشی برای روسیه باشد، به ویژه اگر چین برای توسعه بیشتر زیرساخت های نظامی خود در منطقه تلاش کند. با این حال، تا کنون چین قصد خود را برای ایجاد یک سیستم امنیتی رقیب اعلام نکرده است، بلکه هدف اعلام شده آن تثبیت مرزهای خود است (حضور نظامی در کریدور واخان در افغانستان نیز به این منظور انجام می شود) که در راستای منافع روسیه است5.
با توجه به مطالب بیان شده چنین می توان نتیجه گرفت که؛ در سال‌های اخیر، روسیه با کشورهای آسیای مرکزی “روابط ویژه” خود را حفظ کرده است و به دنبال شکل‌های قدیمی و جدید همکاری است. می توان با اطمینان گفت که آسیای مرکزی به دلایل استراتژیکی، همچنان منطقه بسیار مهمی برای سیاست خارجی روسیه است. این در حالیست که روسیه با حضور و نفوذ کشورهایی چون چین و یا اتحادیه اروپا در این منطقه روبرو است و برای حفظ منافع حداکثری خود تمام تلاش خود را در جهت افزایش نفوذ و قدرت خود در کشورهای آسیای مرکزی برای حفظ امنیت و توسعه سلطه خویش در منطقه داشته و از هیچ اقدامی در جهت حفظ مواضع خویش چشم پوشی نکرده است.
واژگان کلیدی:روسیه ,چین,آسیای مرکزی,امنیت,تهدید
منابع:
1https://www.ispionline.it/en/publication/importance-central-asia-russias-foreign-policy-24071-
2 – Sinitsina I (2012), “Economic cooperation between Russia and Central Asian countries: Trends and outlook”, University of Central Asia Bishkek, Working Paper No 5.
– 4Pinar Akdali, “Islam as a ‘Common Bond’ in Central Asia: Islamic Renaissance Party and the Afghan Mujahideen,” Central Asian Survey, vol. 17, no. 2, June 1998, pp. 279–280. Back.
—-5 Keesing’s Record of World Events, News Digest for December 1993, p. 39790; Independent, December 24, 1993. Bac
