کامران کرمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
نشست چهارجانبه مشترک مصر، ترکیه، عربستان و ایران موسوم به گروه تماس برای بررسی موضوع سوریه با نشست اولیه معاونان وزارت خارجه چهار کشور در قاهره برگزار شد و قرار است نشست وزیران امور خارجه این چهار کشور به زودی و در ادامه این نشست برگزار گردد. این چهار قدرت که هر کدام نقش متفاوت و خاص خود را در این بحران پیگیر هستند، حل مسالمت آمیز بحران سوریه را محور رایزنی های خود قرار داده اند. هر چند که تا حدود زیادی مواضع سه کشور مصر، ترکیه و عربستان در تقابل با موضع ایران در سوریه قرار می گیرد. دستور کار این نشست احتمالا براساس طرح مشترک مصر و ایران برای پایان درگیری ها در سوریه خواهد بود که رایزنی های اولیه آن در نشست شانزدهم عدم تعهد در تهران انجام گرفت. در واقع به منظور عملی کردن طرح پیشنهادی محمد مرسی رئیس جمهور جدید مصر، در نشست اخیر سازمان همکاری اسلامی در مکه، نمایندگان چهار کشور به بحث و تبادل نظر در خصوص اوضاع جاری در سوریه و رسیدن به یک توافق منطقه ای برای حل بحران خواهند پرداخت که با توجه به مواضع متفاوت، اختلافات موجود نمی توان نسبت به دستاوردهای این نشست چندان خوشبین بود. با این حال در این نوشتار تلاش می شود تا به بررسی اهمیت این نشست و نقش کشورهای مذکور در این بحران پرداخته شود.
واژگان کلیدی: نشست قاهره، بحران سوریه، نقش های متفاوت، ایران، مصر، ترکیه و عربستان
تحلیل رخداد
نشست چهارجانبه موسوم به گروه تماس متشکل از مصر، ایران، ترکیه و عربستان برای حل بحران سوریه و برون رفت از وضعیت موجود در قاهره برگزار گردیده و این تصور را در سطح منطقه و بین الملل بوجود آورده تا در راستای مأموریت های دیپلماتیک سازمان ملل و دیگر کشورهای ذینفع در این بحران، راه حل امید بخشی را برای حل و فصل نسبی بحران پیدا نماید. در این نشست درباره تحولات بحرانی سوریه، راه‌های متوقف کردن خون‌ریزی، برآورده کردن خواسته‌های مردم این کشور بحث و رایزنی خواهد شد.
مصر
مصر جدید پس از انقلاب نخستین حرکت خود را در مورد سوریه انجام داده و بدون دعوت کردن از قطر و با حضور نمایندگان ایران، مصر، ترکیه و عربستان نشستی را به این منظور در قاهره برگزار نموده است. این نشست در راستای طرح ابتکاری محمد مرسی رئیس جمهور مصر که در اجلاس سازمان همکاری اسلامی در جده مطرح کرده بود و در اجلاس غیرمتعهدها در تهران چارچوب های آن را تعیین نمود، برگزار می‌شود. محمد مرسی رئیس جمهور مصر در اجلاس چندی قبل سازمان همکاری اسلامی در مکه پیشنهادی ارائه داد که بر اساس آن چهار کشور مصر، ایران، ترکیه و عربستان برای حل بحران سوریه رایزنی و مذاکره کنند طرحی که موجب دلخوری قطر از مصر را فراهم نمود. آنچه که در مورد مصر جدید و متولد شده از درون انقلاب ژانویه 2011 می توان مطرح نمود این است که مصر پس از مبارک به جد تلاش دارد تا با نقش پر رنگ در تحولات منطقه ای، نقش سنتی مصر در تحولات جهان عرب را مجددا احیا نماید. از اینرو مصر در این نشست بر چند نکته تاکید خواهد کرد که متوقف کردن فوری خشونت و خون‌ریزی، تاکید بر یکپارچگی و وحدت ارضی سوریه، مخالفت با دخالت بیگانگان در امور داخلی آن و ضرورت آغاز فرایند سیاسی با شرکت همه طرف‌های سوری برای برآورده شدن خواسته‌های مردم از جمله این موارد خواهد بود. مصر همچنین بر حمایت از تلاش‌های بین‌المللی و مأموریت اخضر ابراهیمی، فرستاده سازمان ملل به سوریه، تاکید خواهد کرد. مصر سعی خواهد نمود که از این نشست به نتیجه و توافقی در خصوص چندین اصل اعم از توقف فوری خشونت‌ها، حفظ وحدت سوریه و حاکمیت و تمامیت ارضی آن، مخالفت با دخالت نظامی خارجی در سوریه و ارائه راهکار سیاسی با مشارکت همه طیف‌های ملت سوریه به منظور تحقق خواسته‌های ملت دست یابد.
ایران
جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بازیگران مهم خاورمیانه اگرچه از متحدین بشار اسد به شمار می رود، اما موضع گیری ایران همواره بر حل مسالمت آمیز تحولات سوریه و حفظ وحدت و تمامیت ارضی سوریه مبتنی بوده و هر گونه دخالت نظامی و مداخله در امور این کشور را نه تنها حل کننده بحران کنونی سوریه نمی داند، بلکه موجب تنش بیشتر و طولانی شدن روند درگیری ها در سوریه خواهد شد. ایران پس از انقلاب 1979 همواره یکی از ارکان مقاومت در سطح منطقه بوده و بدین منظور از گروههایی که مقاومت را در سطح منطقه تقویت نموده و در مقابل سیاست های محافظه کارانه و ارتجاعی جهان عرب و دخالت های ایالات متحده در سطح منطقه، حمایت بعمل آورده است. سوریه از دوران حافظ اسد و بخصوص دوران بشار اسد و خروج سوریه از اتحاد با عربستان و مصر، همواره به عنوان یکی از متحدین راهبردی ایران به حساب آمده و در کنار حزب الله لبنان و دیگر گروههای مقاومت و شیعیان در سطح منطقه هلال شیعی را به گفته پادشاه اردن تشکیل داده اند. از اینرو حفظ نظام سوریه یکی از اولویت های ایران بر سر میز مذاکره با کشورهای دیگر خواهد بود و رسیدن به آتش بس را مقدمه ای برای رسیدن به یک توافق نسبی می داند. در واقع نحوه انتقال قدرت در سوریه یکی از نگرانی های جدی جمهوری اسلامی ایران را تشکیل داده و از اینرو ایران با تعدیل برخی دیدگاههای خود و طرح دیدگاههای جدید و منطبق با واقعیتهای امروزین سوریه در این نشست حاضر شده است.
عربستان
عربستان سعودی یکی از بازیگران فعال و در جبهه مخالفین نظام بشار اسد قرار گرفته و با کمک های مادی و تسلیحاتی خود از مخالفین سوری، سعی دارد تا ضمن سقوط نظام سوریه، برای فردای تحولات سوریه نیز منافع راهبردی خود را ترسیم نماید. در واقع بحران کنونی سوریه یک تسویه حساب سیاسی برای عربستان به حساب می آید. از فردای کودتای حافظ اسد و پیاده سازی سیاست های رادیکالیستی در جهان عرب که نگرانی های بیشماری را برای سیاست های محافظه کارانه سعودی ها به وجود آورد، عربستان، این گرایشات ناسیونالیستی را در تقابل با آرمان های خود در جهان عرب می دید. مرگ حافظ اسد نه تنها از غلظت این سیاست ها نکاست، بلکه اسد جدید بسیار مستقلانه تر از سیاست های عربی عمل نمود و در حمایت از گرایش های مقاومت و در اتحاد با ایران، جبهه جدیدی را در منطقه موسوم به مقاومت تشکیل داد. بنابراین عربستان سعودی از همان آغاز تحولات در سوریه، فعالانه جبهه مخالفین نظام سوریه را در رویکرد عربی و غربی تقویت نمود. در واقع برای عربستان سعودی تحولات جاری در سوریه از دو جهت حایز اهمیت فراوان است: ژئوپلیتیکی (تغییر نظم منطقه ای) و ژئوکالچری (تقابل گفتمانی در سطح منطقه). بخصوص بعد از موج تحولات جهان عرب در سال 2011 که منجر به دگرگونی هایی در محیط پیرامونی عربستان گردید و عربستان را بر آن داشت تا با تغییر زمین بازی، عربستان را از کانون توجهات دور نگه دارد. با این حال عربستان نیز در نشست 4 جانبه که به همت مصر تدارک دیده شده، شرکت نموده و سعی می نماید تا با نشان دادن رویکرد خود به این نظر که بحران سوریه یک مسئله منطقه ای و عربی بوده و می بایستی با اجرای طرح های اتحادیه عرب، مکانیسمی را برای انتقال قدرت و خروج نخبگان فعلی از قدرت ترسیم نماید.
ترکیه
یکی دیگر از بازیگران فعال و مخالف نظام سوریه که در همراهی با جبهه غربی عمل نموده، ترکیه می باشد. برای ترکیه بحران سوریه حاوی نگرانی های جدی می باشد. بخصوص که ترکیه تنها بازیگر فعال منطقه ای می باشد که دارای مرز مشترک با سوریه است و از اینرو سیر تحولات جاری در سوریه می تواند بیش از دیگر بازیگران بر ترکیه اثرگذار باشد و بخصوص می تواند بر کردهای ترکیه که نگرانی امنیتی ترکیه را تشکیل می دهد، تأثیرگذار باشد. بار روی کار آمدن دولت اردوغان و سیاست های داوود اوغلو مبنی بر به صفر رساندن مشکلات با همسایگان شاهد بودیم که روابط ترکیه و سوریه در فضای بسیار مناسبی قرار گرفت و منجر به اخذ قراردادهای اقتصادی گردید. موج تحولات جهان عرب موجب گردید تا ترکیه در یک چرخش سیاسی در مقابله با نظام بشار اسد قرار گیرد و در همراهی با جبهه عربی و غربی تلاش نمود از مخالفین سوری حمایت های عملیاتی بعمل آورد. نکته جالبی که در مورد این سیاست ترکیه می توان به عنوان پرسش مطرح نمود این است که چرا با وجود فضای مناسب و بهبود روابط و مناسبات سیاسی میان ترکیه و سوریه، ترکیه در جبهه مخالفین نظام سوریه قرار گرفت؟ چرا با وجود استراتژی به صفر رساندن مشکلات با همسایگان از سوی وزارت امور خارجه ترکیه، شاهد افزایش مشکلات در روابط با سوریه هستیم؟ اینها مواردی است که به زعم تحلیلگران باعث گردیده تا یک تناقض آشکار در دستگاه دیپلماسی ترکیه بوجود آید. شاید بتوان بخشی از نگرانی ترکیه را به قضیه کردهای این کشور و اثرپذیری از تحولات سوریه مربوط دانست، چرا که مشخص است با قدرت گیری کردهای سوریه و رفتن به سوی گزینه خودمختاری، بیشترین تأثیر را بر کردهای ترکیه که جمعیت قابل توجهی را تشکیل داده و سالها مشغول مبارزه با دولتمردان ترک می باشند، بر جای خواهد گذاشت. اما این مورد تنها نمی تواند توجیهی برای سیاست ترکیه در قبال قضایای جاری در سوریه باشد. از اینرو ترکیه از کشورهایی است که در تحولات سوریه بیشترین اثرپذیری داخلی را خواهد پذیرفت و از اینرو تصمیم گیرندگان ترک بر آنند تا در نشست چهارجانبه کنونی در قاهره مسیر تحولات آتی را به نحوی ترسیم نمایند که کمترین تأثیر پذیری را از بحران کنونی سوریه پذیرا باشند.
دورنمای رخداد
با تحلیل نقش بازیگران مطرح منطقه خاورمیانه در نشست چهارجانبه قاهره، این نکته به خوبی عیان است که با وجود توافق نظر سه کشور مصر، عربستان و ترکیه مبنی بر کنار رفتن بشار اسد از قدرت، نقش های متفاوت هر سه بازیگر و بخصوص دیدگاههای خاص ایران در خصوص تحولات کنونی سوریه، امری نیست که بتواند مار را به دستاوردهای این نشست خوشبین سازد. در واقع اعضای این نشست از کشورهایی هستند که به واقع دارای نوعی عدم تعادل در ارتباط با مسأله سوریه از نقطه نظر مواضع، رفتارهای دیپلماتیک و کنش های سیاسی هستند. در واقع بحران کنونی سوریه دیگر مسأله ای منطقه ای به شمار نمی آید که بتوان با راه حل منطقه ای (آن هم با اختلافات موجود) آن را حل و فصل نمود. بحران کنونی سوریه دارای ابعاد جهانی بوده و به تقابل دیدگاههای جهانی آمریکا و روسیه و تا حدی کمتر چین بر می گردد. هر چند جبهه عربی و غربی بر سر خروج اسد از قدرت متفق القول بوده، اما بر سر نحوه گذار و آینده نظام سیاسی در این کشور بعضاً اختلاف نظر داشته و دارند. بنابراین این نشست که در ادامه تلاش های دیپلماتیک قبلی و مأموریت جدید اخضر ابراهیمی انجام می شود، نمی تواند از پس مشکلات کنونی و تقابل دیدگاههای موجود بر آید و خروجی مثمر ثمری را برای آینده نظام سوریه داشته باشد. از سوی دیگر اولین اختلافات بر سر حضور کشورهایی چون قطر، عراق، ونزوئلا و فرانسه برای شرکت در این نشست میان اعضای نشست قاهره ظهور پیدا کرد. از اینرو برخی از تحلیلگران نسبت به موفقیت این نشست تردیدهای فراوان دارند و معتقدند که بحران کنونی سوریه نمی تواند با تلاش های پراکنده به نتیجه رسد. هر چند که نباید چندان هم بدبین بود، چرا که این برای بار نخست است که جمهوری اسلامی ایران در کنار بازیگران مخالف نظام سوریه بر سر یک میز به گفتگو نشسته و می نشینند و این می تواند به نزدیک کردن مواضع متفاوت کشورهای فوق کمک کند و تلاشی باشد برای متوقف کردن خشونت ها در سوریه.
