دکتر محمد مهدی مظاهری
استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
عربستان سعودی در ادامه تلاش سالهای اخیرش برای ایفای نقش یک بازیگر فعال و اثر گذار، در روزهای پنجم و ششم اوت (۱۴ و ۱۵ مرداد) میزبان نشستی بین المللی برای حل و فصل مسالمت‌آمیز جنگ اوکراین در غیاب طرف روسی بود. هدف این نشست، که در آن نمایندگانی از حدود 40 کشور از جمله برزیل، انگلیس، هند، چین، آمریکا، ترکیه، آفریقای جنوبی و کشورهای اتحادیه اروپا شرکت کردند، بررسی طرح صلح ۱۰ بندی بود که زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین در نوامبر ۲۰۲۲ مطرح کرد. این طرح شامل تبادل متقابل زندانیان و همچنین تضمین امنیت هسته‌ای، غذایی و انرژی است. طرح صلح مورد نظر زلنسکی همچنین شامل اصولی مانند خروج تمامی نیروهای روسیه از اوکراین و احیای «تمامیت ارضی کامل» این کشور است. زلنسکی همچنین خواستار تضمین‌های امنیتی برای اوکراین و ایجاد یک مکانیسم بین‌المللی برای جبران «خسارت‌های مالی» این کشور با استفاده از دارایی‌های روسیه شده است.
برگزاری این نشست در جده عربستان از ابعاد مختلفی دارای اهمیت است؛ از یک منظر، این نشست یکی از معدود دفعاتی بود که یک کشور عربی که از قضا جزو بزرگترین تأمین کنندگان نیاز انرژی جهان نیز هست، میزبانی و به نحوی میانجیگری برای پایان دادن احتمالی به یک بحران بین المللی را بر عهده گرفته است. در واقع، از نظر تاریخی، تلاش عربستان سعودی برای مداخله و یا وساطت در جنگها و منازعات، تا کنون بیشتر در سطح منطقه ای و محدود به مناقشات داخلی و یا بین کشورهای عربی همچون منازعه فلسطین و اسرائیل، جنگ داخلی یمن، جنگ داخلی سوریه، انتقال قدرت در عراق و بحرانهای سیاسی در لبنان بوده است. از این رو بر عهده گرفتن میزبانی یک نشست بین المللی برای پایان دادن به جنگ روسیه علیه اوکراین که به نوعی جنگ کشورهای غربی با روسیه هم از آن تعبیر می شود، یک نمونه جدید است و نشان از تلاش این کشور عربی برای برجسته کردن نقش خود در عرصه بین المللی دارد. به عبارت دیگر، عربستان کوشید از طریق مذاکرات برنامه ریزی شده این نشست، راه‌هایی برای حل و فصل مسالمت آمیز جنگ اوکراین بیابد و اعتبار بین المللی این امر را به نام خود ثبت کند.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که اولین نشست در مورد رسیدن به صلح در اوکراین، در ژوئن 2023 و با حضور ۱۵ کشور بدون هیاهوی رسانه‌ای در شهر کپنهاگ دانمارک برگزار شد، اما حال عربستان سعودی موفق شده با پشت سر گذاشتن ماجرای قتل وحشیانه جمال خاشقچی و محو کردن نام خود از لیست کشورهای ناقض حقوق بشر، در وسط گرمترین تابستان ثبت شده جهان، در شهر بندری جده میزبان رهبران و نمایندگانی از حدود ۴۰ کشور جهان باشد و تصویر یک بازیگر همسو با جامعه جهانی و صلح‌طلب را از خود به نمایش بگذارد.
از سوی دیگر، حضور قدرتهای غیر غربی اثر گذاری همچون چین، هند، آفریقای جنوبی و برزیل نیز حاوی پیام مهمی است؛ این کشورها تا کنون حاضر به موضع گیری صریح در حمایت از یکی از طرفهای جنگ روسیه و اوکراین نشده اند و تلاش کرده اند با حفظ بی طرفی، منافع خود را از هر دو سو تأمین کنند. اهمیت بی طرفی برای این کشورها تا حدی است که چین حاضر نشد در نشست صلح قبلی که در دانمارک برگزار گردید شرکت کند. با این حال، این کشور به دلیل روابط حسنه ای که با عربستان سعودی دارد، دعوت مقامات سعودی را پذیرفت و در نشستی شرکت کرد که مقامات روسیه آن را مضحک خوانده اند و حاضر به حضور در آن نشده اند. این مساله نه تنها فرصتی برای کشورهای غربی ایجاد کرد تا این قدرت های غیر غربی را نیز برای موضع گیری صریح تحت فشار قرار دهند، بلکه موضع اوکراین را نیز تقویت نمود و نشان داد که روایت روسیه مبنی بر اینکه اوکراین فقط توسط کشورهای غربی حمایت می‌شود، نیز با اما و اگرهایی مواجه شده است.
جنبه حائز اهمیت دیگر نشست جده، پیام این نشست برای ایران بود؛ عربستان سعودی کوشید با برگزاری این نشست قدرت مانور خود در بین قدرتهای شرقی و غربی را به رخ ایران بکشد و از موضعی برتر نشان دهد که دوست و دشمن دائمی ندارد و در هر لحظه، منافعش در هر طرفی که باشد به همان سو حرکت می کند و البته قابلیت بازی در زمین‌های مختلف نه تنها در سطح منطقه، بلکه در عرصه بین المللی را نیز دارد.
با وجود زوایای مهم فوق باید گفت حواشی نشست جده مهمتر از متن اصلی آن بود؛ چرا که هدف نهایی این نشست دستیابی به راه حلهای نهایی برای بازگردادند صلح به اوکراین بود؛ در حالیکه یکی از طرفین این جنگ یعنی روسیه در این نشست بین المللی حضور نداشت و طرح صلح مطرح شده از سوی اوکراین نیز کاملا یکطرفه و صرفا منعکس کننده خواسته ها و مطالبات این کشور بود. هر چند عربستان سعودی از متحدان روسیه نیز هست و می‌توان حدس زد به ویژه در نشستهای دوجانبه ای که در حاشیه نشست جده برگزار گردید، شروط و درخواستهای روسیه نیز مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است، اما سابقه تاریخی نشان داده نشستهایی که در آنها تنها یکی از طرفهای درگیر حضور و امکان شرط گذاری و طرح خواسته های خود را داشته باشد، به صلح واقعی، فراگیر و پایدار منجر نخواهد شد. بر این اساس می توان گفت نشست جده نیز رویداد مهمی بود که متأسفانه دستاورد ملموسی برای دستیابی به صلح از آن انتظار نمی رود.
واژگان کلیدی: نشست جده , فرصت طلبی, عربستان , قدرت نمایی ,بحران, اوکراین
