موقعیت دشوار هند در چابهار

دکتر قدرت اله بهبودی نژاد

کارشناس مسائل هند

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

هند یکی از سهامداران کلیدی در توسعه بندر استراتژیک  چابهار می باشد. توافقنامه سه‌جانبه هند، افغانستان و ایران برای ایجاد کریدور  بین المللی  ترانزیت  شمال-جنوب ، در سفر نخست وزیر نارندرا مودی به تهران در ماه مه سال 2016 امضا شد. از آن زمان اقدامات مهمی برای سرعت بخشیدن به توسعه بندر و تحقق پتانسیل کامل آن انجام شده است.

با این حال ، رویارویی رو به رشد ایالات متحده با ایران و اعمال تحریم های شدید اقتصادی توسط این کشور علیه ایران تحت  عنوان سیاست “فشار حداکثری” ، بر تمایل دهلی  نو برای اجرایی کردن  تعهدات خود  در زمینه چابهار  تأثیر منفی گذاشته است . چابهار برای هند از نظر استراتژیکی بسیار با ارزش محسوب می شود. این نه تنها دسترسی به افغانستان را فراهم می کند بلکه بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب است که هند را به اوراسیا پیوند می دهد ، همچنین برای بهبود ارتباط منطقه ای هند  با جنوب آسیا ،غرب آسیا، و آسیای میانه نیز حایز اهمیت می باشد. قرارداد برای ساخت  دو ترمینال و پنج اسکله در بندر شهید بهشتی چابهار در سال 2016 بین سازمان بنادر و دریانوردی ایران  و وسازمان بندرهای هند منعقد شد ،  طبق آن توافقنامه هند به مدت 18 ماه حق به دست گرفتن عملیات این بندر را داشت. مرحله اول بندر شهید بهشتی در اوایل دسامبر سال 2017 توسط حسن روحانی رئیس جمهور ایران افتتاح شد و با باز کردن یک مسیر استراتژیک جدید که هند را از طریق ایران به  افغانستان با دور زدن پاکستان متصل می کرد ، افتتاح شد. در این زمینه ، یک دستاورد بزرگ برای هند در قالب عملیاتی شدن بندر چابهار در دسامبر سال 2018 حاصل شد.

روابط دو جانبه بین دو کشور هنگامی که رئیس جمهور روحانی در فوریه 2018 از هند دیدار کرد ، روح تازه ای در آن دمیده شد. هند نخستین محموله گندم خود را در اکتبر سال 2017 از طریق چابهار به افغانستان فرستاد. در اوایل فوریه 2019 ، افغانستان با استفاده از بندر چابهار صادرات کالا به هند را آغاز کرد. در نوامبر سال 2019 ، سفیر افغانستان در ایران اعلام کرد که افغانستان قصد دارد با افزایش صادرات و واردات از طریق بندر چابهار ، روابط اقتصادی خود را گسترش دهد. گفته می شود ایران قصد دارد ظرفیت بندر چابهار را از 2.5 میلیون تن فعلی به 8.5 میلیون تن افزایش دهد. بانک مرکزی ایران  همچنین به غضنفر بانک افغانستان برای باز کردن شعبه ای در بندر چابهار اجازه فعالیت  صادر کرده است. در همین حال ، هند بودجه اختصاص داده  خود به توسعه چابهار را دو برابر کرد و در لایحه بودجه ملی سال 2020   به حدود 14 میلیون دلار رسید . تعهد هند برای تسریع در توسعه این بندر در جریان بازدید وزیر خارجه هند در دسامبر 2019 تسریع شد. . حجم و ترانزیت محموله ها از طریق بندر از سال 2018 به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. این بندر از ماه دسامبر سال 2018 با 82 کشتی ،  و200 کانتینر کار کرده است.

علاوه بر توسعه بندر چابهار ، هند و ایران نیز توافق کردند خط آهن 622 کیلومتری چابهار – زاهدان را که قرار بود توسط  شرکت راه آهن  ملی هند ، با تعهد مالی حدود 1.6 میلیارد دلار آمریکا ساخته شود ، توسعه دهند. تعهد هند بر اساس تفاهم نامه  امضا شده بین  شرکت راه آهن این کشور و شرکت  توسعه حمل و نقل و زیرساخت  ایران در ماه مه 2016 امضا شده است.

بحث بر سر پروژه راه آهن

با وجود تعهد مداوم هند به پروژه بندر چابهار و معافیت ثانویه از تحریم های ایالات متحده ، پیشرفت در تحقق پتانسیل کامل بندر و تعهدات مربوط به دهلی نو کند بوده است. این را از دیدگاه هندی ها  می توان به عوامل بیشماری نسبت داد: تحریم های شدیدتر از سال 2018 توسط ایالات متحده  بر علیه ایران ؛ مسائل فنی و بوروکراتیک از دو طرف ایرانی و هندی؛ ترس بخشی از بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در ایران و سرانجام ، شیوع همه گیر بیماری  کویید19را می توان از عوامل کند کردن این پروژه بر شمرد.

اما اخیرا دو تحول  عمده  روابط هند و ایران را در معرض توجهات قرار داده است. اول اینکه  در اواسط ماه ژوئیه ، گزارشی در رسانه ها منتشر شد مبنی بر اینکه ایران هند را از پروژه خط راه آهن چابهار – زاهدان کنار گذاشت هر چند ، چند روز بعد ، ایران ادعای حذف هند از پروژه راه آهن را رد كرد و اظهار داشت كه منابع مغرض در پشت گزارش های اخیر قرار گرفته است.

در 7 ژوئیه سال 2020 ، ایران عملیات ریل گذاری خط  راه آهن چابهار – زاهدان را آغاز کرد ، که پیش بینی می شود تا مارس 2022 به پایان برسد.  هر چند بار دیگر توسط مقامات ایرانی یادآوری شده است كه تا آنجا كه به بندر چابهار مربوط می شود ، ایران همواره متعهد به چشم انداز و مشاركت مشترک خود با هند برای توسعه آن بوده است.

دومین تحول مهم تأیید ایران در مورد پیش نویس مشارکت استراتژیک بسیار گسترده با چین بود که براساس آن ، هر دو کشور پیشنهاد می کنند مشارکت بلند مدت خود را از طریق توافق 400 میلیاردی به سطح جدیدی برسانند. این در حالی صورت گرفت که ایران در تلاش است تا تأثیر تحریم های ایالات متحده بر خود را کاهش دهد و همچنین وقتی است که  تنش های ایالات متحده و چین در حال افزایش است. به گفته مقامات ایرانی ، این توافقنامه “زمینه را برای مشارکت ایران و چین در پروژه های اساسی و زیرساخت های توسعه از جمله ابتکار عمل” کمربند و جاده ”  و فرصتی برای جذب سرمایه گذاری در زمینه های مختلف اقتصادی از جمله صنعت ، جهانگردی ، فناوری اطلاعات و ارتباطات. ” فراهم می کند. و همچنین توافق نامه همکاری های طولانی مدت در زمینه انرژی و همچنین انرژی های تجدید پذیر و سرمایه گذاری مشترک در توسعه مناطق آزاد را دربر می گیرد.

این دیدگاه وجود دارد که اگر چین در توسعه بندر چابهار جایگاهی پیدا کند، آن هم بندری که مورد توجه بسیاری در هند به عنوان یک وزنه موازنه ای با بندر گوادر در پاکستان در نظر گرفته می شود که  توسط چین به عنوان بخشی از کریدور اقتصادی چین و پاکستان ساخته و اداره می شود. این می تواند تعادل قدرت را به نفع چین در منطقه اقیانوس هند تغییر دهد. علاوه بر این ، ظهور یک گروه بندی  جدید متشکل از ایران و چین – پاکستان و روسیه می تواند در راستای منافع هند نباشد. به جز روسیه ، هند با پاکستان و چین روابط مشکل ساز دارد. بنابراین سوالی که پیش می آید این است که: آیا هند باید درباره توافق چین و ایران نگران باشد؟ در حال حاضر ، دهلی نو وانمود می کند که  که این توافقنامه زیاد هم جای نگرانی ندارد و پیش نویس توافقنامه دو جانبه با چین در این برهه از زمان می تواند به عنوان اهرم تهران  بر علیه ایالات متحده و کشورهای غربی تلقی شود که در صورت لغو نکردن تحریم ها علیه ایران ،  این کشور با یکی از مخالفان اصلی آمریکا  یعنی چین متحد نزدیک خواهد شد .

از دیدگاه هندی ها از آنجا که رسانه ها و مقامات چینی در مورد این توافق سکوت اختیار کرده اند. این سکوت را می توان به استراتژی چین مبنی بر وعده های بزرگ مبنی بر سرمایه گذاری میلیاردها دلاری در دیگر کشورها  ، اما بدون تعهد در چگونگی تحقق واقعی این پروژه ها  و پنهان کردن نیات واقعی  چین دانست. علاوه بر این ، با توجه به انتقاد روزافزون جامعه بین الملل مربوط به بیماری همه گیر کویید  نوزده  علیه چین و چهره تهاجمی  این کشور در دریای چین جنوبی ، و جنگ تجاری مداوم آن با آمریکا ، در حال حاضر  اولویت اصلی پکن  بهبود  رابطه با آمریکا است. تا اینکه بخواهد خود را  گرفتار درگیری مسایل  ایران و آمریکا کند ، بنابراین اولویت اول چین  حل روابط مشکل ساز پیش آمده  با ایالات متحده می باشد.

چالش های آینده

در آینده چه بر سر رابطه  بین هند و ایران و پروژه بندر چابهار خواهد آمد؟ آمارها نشان میدهد ، در حالی که ایران فرصت های بسیاری را در زمینه انرژی ، تجارت و اتصال منطقه ای  ایجاد می کند ، داده های موجود در مورد روابط اقتصادی و انرژی بسیار امیدوار کننده به نظر نمی رسد. هند پس از انقضای تحریم های ایالات متحده در مه 2019 ، واردات نفت از ایران را متوقف کرده است. واردات این کشور ار ایران  از 13 میلیارد دلار در سال های 2018-19 به نزدیک به 1.35 میلیارد دلار بین آوریل 2019 و ژانویه 2020 کاهش یافته است. به همین ترتیب ، صادرات آن از 3.5 میلیارد دلار در سال های 2018-19 به 2.80 میلیارد دلار در مدت مشابه سال مالی جاری کاهش یافته است . اما هر دو کشور تلاش زیادی کرده اند تا همکاری ها را در زمینه تجارت و اتصال تقویت کنند.

نزدیکی جغرافیایی ، لزوم اتصال منطقه ای و ادغام اقتصادی و چالش های امنیتی مشترک در افغانستان و غرب و آسیای میانه همکاری نزدیک بین هند و ایران را می طلبد. هند به روابط خود با ایران ادامه خواهد داد ، جدا از روابط دو جانبه خود با ایالات متحده ،  و اسرائیل  و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در منطقه.

سالهاست که دهلی نو در برخورد با ایران رویکردی محتاطانه و متعادل داشته است.  رویارویی فزاینده آمریکا و ایران ، به ویژه تحریم های ایالات متحده علیه ایران ، همچنان بر سایه همکاری های هند و ایران در مورد پروژه چابهار و روابط کلی دوجانبه سایه افکنده است. با این حال ، به عنوان بازیگران اصلی منطقه ، دهلی نو و تهران باید با انجام اقدامات عملی بر اساس منافع ملی مربوطه ، راه های تقویت همکاری بیشتر خود را ادامه دهند.

هند تحت فشار دولت ترامپ قرار دارد و نمی تواند رابطه با تهران را که در یک گروه بندی ضد آمریکایی به چین و روسیه می پیوندد ، متعادل کند. در طول یک دهه گذشته ، روابط هند با ایران ، که به دلایل استراتژیک و اقتصادی فعال  شده است ، توسط یک اتفاق یعنی  روابط خصمانه و بی حد و حصر بین واشنگتن و تهران تقریبا غیرقابل تحمل  شده است. در واقع ، دو کشور با وجود اعلام پیوندهای تمدنی و تاریخی ، هر از گاهی از هم جدا می شوند. در حال حاضر ، دهلی نو و تهران خود را در  مقابل یکدیگر در معادله بین المللی قدرت می بینند . مشارکت تجاری و نظامی جامع چین و ایران ، که گفته می شود در آخرین مراحل تصویب خود است ،  این شکاف را عمیق تر می کند.

در مواجهه با چین متخاصم ، اتکای روزافزون استراتژیک هند به ایالات متحده می باشد این اقدامات هند  ، ایران را متقاعد کرده است که دهلی نو به سمت حوزه نفوذ آمریکا حرکت می کند.  زیرا انتظار ایران از هند این بود  که   کشور بزرگی مانند هند نسبت به فشارهای آمریکا مقاومت بیشتری نشان دهد

تالیز احمد سفیر پیشین هند در عربستان می گوید: تاکید هند بر نظم بین المللی و روابط نزدیک با ژاپن و نیز  و گفت و گوهای امنیتی چهارجانبه با  ایالات متحده، استرالیا، ژاپن  جملگی  برای مهار مانورهای تهاجمی چین در اقیانوس های اقیانوس آرام و هند است که همه این  نشانه ها حاکی از ورود هند  به اردوگاه  آمریکا می باشد چیزی که مورد خوشایند ایران نیست.

هند بخاطر ترس از منع شرکت هایش از بازار پرسود آمریکا ، خرید نفت ایران را متوقف کرد. دهلی نو نمی خواهد که روابط با تنها ابرقدرت جهان را به خطر بیندازد. هند مدتهاست که سعی در برقراری تعادل در روابط خود با ایالات متحده و ایران دارد اما هند متوجه شده است که هیچ وعده ناهار رایگان در روابط بین الملل وجود ندارد ، به خصوص که کاخ سفید ترامپ به وضوح از سیاست معامله ای طرفداری می کند.

تغییر ژئوپلیتیک ، تحریم های آمریکایی و دلخوری هند در پاره ای موارد از ایران ، بر پروژه بندر چابهار که سال 2003 امضا شد تأثیر گذاشته است . با این حال ، دهلی نو نسبت به خط ریلی که قرار بود بین چابهار و زاهدان در افغانستان ساخته شود ، کند بوده است

چین با توجه به تخصص  بودجه ای خود در چنین مناطقی ، انتظار می رود آن را  به راحتی پیش ببرد. پیش فرض این است که چین در حالی که توافقنامه سرمایه گذاری استراتژیک 400 میلیارد دلاری با ایران را که در جریان سفر رئیس جمهور شی جینپینگ در سال 2016 به تهران آغاز شد ، در نهایت هند را از یک پروژه استراتژیک در منطقه اطراف خود دور می کند.

با این حال ، ذاکررحمان، دیپلمات پیشین هندی معتقد است كه این یک مرحله موقت در روابط هند و ایران است و پیوند عمیق تاریخی بین این دو ، باعث میشود طرفین در سیاست های خود در نهایت  تجدید نظر خواهند كرد. بنا به گفته وی  “ایران به دلایل استراتژیک ممکن است اکنون با چین ، روسیه و پاکستان ارتباط برقرار کند اما این رابطه  برای همیشه دوام نخواهد یافت. ایران کشوری فریبنده است که می توان با آن تجارت کرد و تحریم های آمریکا باعث شده اکنون این مسئله به چالش روبرو شود. این برای هند دشوار بوده است. اما هیچکدام از این دو کشور مایل نیستند که آن را کنار بگذارند. یک میل طبیعی بین ایران و هند  وجود دارد. “بدون شک هند نیز تحت فشار دولت ترامپ قرار دارد تا ایران را از بازار این کشور محروم کند ، اما هر دو کشور ایران و هند منتظر  زمان می مانند  و نظارت میکنند  وکنترل  روابط را در دست دارند. با این وجود ، یک پیروزی توسط جو بایدن ، رقیب دموکراتیک ترامپ ، در انتخابات نوامبر ممکن است توافق هسته ای را که توسط ایران ، ایالات متحده ، روسیه ، چین ، فرانسه ، فرانسه ، انگلیس و آلمان امضا شده ، زنده کند. این امر پویایی سیاسی منطقه را متحول می کند. روابط هند و ایران یک ذینفع مستقیم  این تحول در آمریکا خواهد بود.

واژگان كليدي: کوید 19 , روابط ,هند, چابهار, کشورهای عربی,ايران, خلیج فارس, دکتر قدرت اله بهبودی نژاد,سياست خارجي