دکتر مهدی مطهرنیا
آینده پژوه سیاسی
مرکز بین الللی مطالعات صلح – IPSC
سیاست خارجی ایران در سال 94
سیاست خارجی ایران در سال 1394 روندی تکاملی به سوی تحرک تصاعدی در عقلانیت و خردورزی سیاسی را طی کرده است. اگر چه چالش های فراوانی در حوزه منطقه ای و میان منطقه ای برای ایران وجود داشت و در خاورمیانه عربی شاهد تنش میان ریاض و تهران و افزایش سطح اصطکاک در محیط های میان عملیاتی بودیم، اما در عمل سیاست خارجی ایران توانست در فضایی معنادار و تعریف شده جهت ایجاد یک تحرک هدفمند با رهبری هوشمندانه عمل کند.
فضای حاکم بر روابط بین الملل و جایگاه ایران در معادلات بین المللی با جهت گیری تئوری جنگ های نامتعادل متوجه اسلام هراسی در نظام بین الملل و ایران هراسی در نظام منطقه ای بود. در این بین سیاست خارجی ایران توانست در منطق تصاعدی خردورزی خویش عقلانیت تکاملی خود را به نمایش گذاشته و زمینه ساز شکست گستره پر پهنای اسلام هراسی با مرکزیت تهران باشد و تهران وارد یک تعامل موثر و سازنده با نظام بین الملل، مبتنی بر سند چشم انداز سال 1382 رهبری نظام جمهوری اسلامی شود. اگرچه گروه های موسوم دلواپس سیاست خارجی را در برجام زیر سوال بردند، اما در نهایت برجام به انجام رسید و در نهایت آنچه که رخ داد، مبتنی بر گزاره جدی سند چشم انداز ایران 1404 در ایجاد تعامل موثر در سند چشم انداز ایران 1404 بود.
تحولات سیاست خارجی ایران در سال 94
مهم ترین تحول عمده را که می توانیم تحولی زیربنایی بدانیم، یک تحول ذهنی است. وزارت امور خارجه توانست بعد از سال 1393 و روی کار آمدن دولت روحانی به عنوان دولت یازدهم، با گرفتن قدرت عملیاتی در پرونده هسته ای و ابلاغ انتقال پرونده از شورای امنیت ملی، از نظر استراتژیک، تاکتیکی و تکنیکی به وزارت امور خارجه، زمینه های قدرتمند شدن وزارت امور خارجه را در مجموعه دولت ایران بیش از گذشته فراهم آورد. برای اولین بار در راس وزارت امور خارجه کشور، یک فرد آگاه و دارای تخصص از لحاظ سیاسی و روابط بین الملل بر کرسی وزارت امور خارجه مجرب و با تجربه سال ها دیپلماسی را در پشت سر خود در سال 94 زیربنای یک تحرک معنادار در جهت احیای ادبیات سیاسی در سیاست خارجی را پیمود. این بالاترین دستاورد سیاست خارجی ما در سال 94 است. اگر چه خیلی از افراد به برجام و حل و فصل پرونده هسته ای در این سال توجه دارند، ولی من بیش از آن به حل مسئله هسته ای و رسیدن به برجام که یک دستاورد عینی بود، دستاورد ذهنی که در این دستاورد عینی جاری شد و آن را به ثمر رساند توجه دارم. در این تحرک ما شاهد ایجاد نوعی حرکت احیا کننده ادبیات سیاسی با گزاره های جدی عقلانی و آینده نگری های تحلیلی بر اساس پارادایم های تفسیری بودیم که در نگرش های ظریف و تیم پرونده هسته ای خود را به نمایش گذاشت. اگرچه ممکن است آن ها به عنوان متخصصین روابط بین الملل، به آینده نگری تفسیری و تحلیلی توجه نکرده باشند و بر این عنوان کار را پیش نبرده باشند، اما در درون کار آن ها، پارادایم تفسیری- تحلیلی در چارچوب یک آینده نگری معنادار شکل پذیرفت و جلوگیری از خسران و خسارت های قبلی انبوهی را (که ممکن بود در اثر نپذیرفتن برجام و مدیریت نکردن آن حاصل می آمد) جلوگیری نمایند. در ضمن این که از وضعیت بدتر کمر شکن جلوگیری کرد، توانست در یک مسیر دیپلماسی معنادار به دستاوردهای عینی زیادی نیز دست پیدا کند. ایران رسما وارد کمپین هسته ای شد و به انرژی هسته ای صلح آمیز دست پیدا کرد، تحریم های موجود در ارتباط با پرونده هسته ای برداشته و زمینه های پذیرش ایران در نظام بین الملل فراهم آمد.
اگرچه هم اکنون چالش های بسیار جدی در مورد اثرات پسابرجام وجود دارد، و بسیاری با فراموشی سپردن 34 سال تحریم فشرده خواهان آن هستند که اثر برداشتن تحریم ها در جامعه مشخص شود، و سعی دارند توقعات فزاینده ای در این زمینه به وجود آورده اند، اما باید بپذیریم تحریم هایی (که 35 سال به صورت فشرده، اقتصاد ایران را مضمحل کرده است) حداقل 70 سال زمان لازم دارد اما می خواهد تا زمینه های اثرگذار آن ها را از بین ببرد. اما جامعه مخالف تحرکات دیپلماتیک دولت، تحت عنوان دلواپسان و احزاب مخالف در ی ایجاد فضایی ضد دولت یازدهم در جهت بهره برداری از این معنا هستند و این دستاوردها را اندک جلوه می دهند و بر این نکته پای می فشارند که ایران بسیاری از مسائل را پذیرفت، ولی در عمل چیزی به دست نیاورد. این در حالی است که این سوی قضایا به هیچ وجه مورد توجه قرار نمی گیرد.
مهم ترین موفقیت های ایران در سیاست خارجی در سال 94
موفقیت نخست ایران در زمینه سیاست خارجی به برجام برمی گردد، اگر بخواهیم به صورت عینی به آن نگاه کنیم. موفقیت دوم ایران در زمینه ایجاد فضای مناسب در جهت مدیریت اعمال فشار بیشتر منطقه ای بر جمهوری اسلامی ایران است. نگرش ایران در باب حادثه منا و نوع تحرکی وزارت امور خارجه (علی رغم آن که بسیاری در آن زمان، آن را نوعی عقب نشینی و نوعی ترس از تحرکات ضد عربستان دانسته اند) در عمل نشان داده شد که آن چه وزارت امور خارجه و دولت انجام داد، بسیار شایسته بود؛ همان طور که عمل حمله به سفارت عربستان به صورت یک واقعه نشان داد که تا چه حد عملکرد وزارت خارجه می تواند در این زمینه درست ارزیابی شود. گذشته از این ماجرای برخورد با دریانوردان نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا را نیز باید در این زمینه مورد توجه قرار داد. نوع برخورد ایران و حل 24 ساعته این بحران، در آستانه امضا کردن سند برجام تا حدود زیادی کاری منطقی و شایسته محسوب می شود. این نکات باید در سال گذشته مهم بود. جدا از این موفقیت های دیگر ایران را می توانیم در زمینه ایجاد یک بستر مناسب برای یک نگاه تعاملی به ایران بدانیم. وضعیتی که در حوزه سیاست خارجی برای زمینه سازی در جهت احیا تحرکات اقتصادی بین ایران و اتحادیه اروپا انجام پذیرفت و همچنین تحرکات جدید دکتر ظریف برای مدیریت دو حوزه آسیای غربی و آسیای شرقی در پیش گرفته است و در واقع می توانیم بگوییم که بازتعریف کنشگران معاونت آسیایی وزرات امور خارجه می شود، در بخش خاورمیانه عربی و چه در بخش آسیای خاوری در آینده می تواند زمینه پرور فضای مناسب در جهت دستاوردهای بیشتر باشد که این ها می تواند در زمینه سازی های سال 94 برای سال 95دانسته شود.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی ایران در سال 94 ، سیاست خارجی ایران ، سال 94، روابط خارجی ایران در سال 94
