مهری خیری
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
مقدمه
با گذشت 22 سال از مناقشه قره باغ و حدود 18 سال از جنگ خانمان سوز دو كشور آذربايجان و ارمنستان بر سر اين منطقه، تعيين سرنوشت اين منطقه همچنان در هاله اي از ابهام قرار گرفته است. گفت‌وگو به منظور دستیابی به صلح و راه‌حلی برای پایان بخشیدن به مناقشه، از ۲۳ سپتامبر سال ۱۹۹۳ با حضور روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ارمنستان آغاز شد. در ماه مارس سال ۱۹۹۲، روسیه نخستین گام را برای ایجاد گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا با مشارکت ۱۲ کشور برداشت وگروه مینسک در سال 1992به طراحی برنامه‌ای پرداخت که حل و فصل تدریجی مناقشه را دنبال مي كرد. اما اين سازمان پس از گذشت چند سال هنوز موفق به رائه راه حلي كه بتواند اين مشكل را حل كند نشده است. اجلاس اخير اين سازمان در 9 آذر به همراه كشورهاي عضو و روساي آن در آستانه پايتخت قزاقستان نيز نتايجي متفاوت از نشستهاي پيشين نداشت. اين در حالي است كه رئيس جمهوري آذربايجان دو روز قبل از اين نشست با اشاره به تلاش هاي اين گروه در راستاي حل مناقشه، گفت: با گذشت 17 سال از رفت وآمدهاي اعضاي گروه مينسك، تاكنون هيچ نتيجه اي در حل مناقشه قره باغ حاصل نشده است.
با توجه به اين موضوع كه در طول سالهاي مذاكره دو كشور در بيان مواضع و ديدگاههاي خود انعطاف ناپذير نشان داده و در مسيري كه خواسته هاي طرف مقابل را به هم نزديك كند وارد نشده اند و با توجه به اين موضوع كه اين مناقشه ابعاد سياسي و امنيتي هم از منظر معادلات منطقه اي و بين المللي به خود گرفته است اين سوال در ذهن متبادر مي شود كه در صورت ادامه روند بدون نتيجه مذاكرات صلح ، پيش بيني احتمالي سياست هاي بازيگران منطقه اي و بين المللي در خصوص منطقه قره باغ چگونه خواهد بود؟ براي پاسخ به اين پرسش نگاهي به روند روابط و مناسبتهاي مختلف منقطه اي و بين المللي در ارتباط با اين منطقه ضروري به نظر مي رسد.
تركيه، آذربايجان و ارمنستان
زماني كه ترکیه و جمهوری ارمنستان براي عادي سازي روابط خود چند گام رو به جلو برداشتند، اين اقدام با واكنش مثبت آذربايجان روبه رو نشد چرا كه تركيه مرزهاي خود را در واكنش به اشغال خاك آذربايجان به روي ارمنستان بسته بود و اين اقدام او مي توانست نوعي بي توجهي به موضوع قره باغ محسوب شود. اما اظهارات اردوغان نخست وزير تركيه مبني بر وابسته بودن بازگشايي مرزها اين كشور با حل مساله قره باغ تا حدي از اين واكنش هاي منفي در روابط باكو-آنكارا كاست. آنکارا در همین رابطه پیشنهادهايي به دولت ايروان داد مبني: بازپس دادن بخشی از شهرهای اطراف قره‌باغ کوهستانی(ناگور نو- قره‌باغ) به جمهوری آذربایجان، بازگرداندن آذری‌های رانده شده از اين مناطق به زادگاه‌شان، واگذاري اداره قره‌باغ کوهستانی به یک نهاد استانی، راه اندازي خطوط هوایی و ریلی میان ارمنستان و آذربایجان و اسقرار نيروهاي بين المللي در مرز ارمنستان با قره‌باغ کوهستانی، كه اين پيشنهادات موجب خشم افكار عمومي و راه اندازي راهپيمايي عليه دولت ارمنستان براي اعتراض به عادي سازي روابط با تركيه شد.
از سوي ديگر تركيه در آرزوي بلند مدت پيوستن به اتحاديه اروپا تحت فشار اتحاديه براي عادي سازي روابط خود با ارمنستان قرار دارد كه به دليل بي اعتمادي به اين اتحاديه براي ايجاد بهانه هاي ديگر براي نپذيرفتن تركيه، به نظر نمي رسد براي رسيدن به اين خواسته خود روابط حسنه خود با آذربايجان را فدا كند. بنابراين در ارتباط با مناقشه قره باغ به نظر نمي رسد تركيه از حمايت آذربايجان به راحتي دست بكشد. چرا كه با تغيير اين موضع از بسياري جهات كه كمترين آن توسعه اقتصادي و معملات گازي است كه هم براي تركيه و هم اروپا اهميت دارد ، لطمه خواهد خورد.
موضع روسيه و ايران
امضای قرارداد طرح خط لوله «نابوکو» و مشارکت ندادن ایران و روسیه در این طرح بزرگ گازی به‌ویژه برای روس‌ها که تامین‌کننده 45درصد انرژی اروپا هستند بسیار نگران‌کننده است. درست از همین روی است که یک مقام ارشد روسی چندی پیش گفت: روسیه برای جلوگیری از اجرایی شدن طرح نابوکو اگر لازم باشد باید بجنگد. نیاز شدید اروپایی به انرژی موجب شده است که آنها راهی جز روسیه برای تامین گاز خود جست‌وجو کنند. طرح خط لوله گازی نابوکو درست با همین هدف به امضا ترکیه و 4کشور اروپایی رسید.
روس‌ها که پیش از این می‌توانستند با موقعیت برتر، تامین‌کننده انرژی اروپا باشند و از اين اهرم براي فشار بر كشورهاي اروپايي و پيشبرد اهداف و خواسته هاي خود استفاده كنند. با اجرايي شدن خط لوله ناباكو روسيه قدرت سياسي و اقتصادي خود در منطقه را از دست خواهد داد و اعمال قدرت او بر كشورهاي اروپايي خواهد كاست. بنابراین روسیه در ازای تلاش برای حل هرچه سریع‌تر مناقشه قره‌باغ از دولت باکو انتظار دارد از شرکت در خط لوله نابوکو خودداری کند و در مقابل گاز تولیدی خود را به روسیه بفروشد تا شرکت گازپروم روسی گاز تولیدی جمهوری آذربایجان را به اروپا ترانزیت کند. در صورت عملي كردن اين جريان روسيه در مقابل تلاش خواهد كرد از موضع آذربايجان در حل مناقشه قره باغ دفاع كند اما اين در صورتي است كه ارمنستان به سادگي در برابر اين معامله سر تسليم فرود آورد كه اين موضوع بسيار دور از ذهن است و به نظر نمي آيد اين كشور به راحتي از خواسته هاي خود دست بكشد. افزایش همکاری‌های نظامی اخير روسیه با ارمنستان به ویژه امضای قرارداد مربوط به تمدید حضور پایگاه نظامی روسیه درارمنستان تا سقف 49 سال و کمک نیروهای نظامی روسیه به ارمنستان در حفاظت از مرزهای اين كشور از اهميت زيادي در روابط بين اين دو كشور دارد. به همين دليل نوعي توازن در سياست خارجي روسيه براي حل اين بحران در ارتباط با دو كشور پيش بيني مي شود.
ايران نيز كه از همان ابتدا ضمن رعايت بي طرفي، تماميت ارضي آذربايجان را به رسميت شناخت و در پروسه ميانجيگري به دلايل گوناگون با شكست مواجه شد، در شرايط كنوني كه آذربايجان از گرايش به سمت آمريكا و اسرائيل دلسرد شده است، مي تواند با پتانسيل هاي قوي كه از نظر ديني-مذهبي و فرهنگي با اين كشور دارد به بهبود روابط دو جانبه بپردازد آن هم در شرايطي كه آذربايجان به ميانجيگري ايران براي برقراري صلح در منطقه تمايل نشان داده و ارمنستان اين ميانجيگري را رد كرده است. آذربایجان درحالی از نقش مؤثر ایران برای مذاکرات با مقامات باکو و ایروان برای حل مناقشه قره باغ استقبال می کند که میانجیگری نمایندگان گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا به ریاست مشترک روسیه، فرانسه و آمریکا برای حل اختلافات دو کشور نتیجه ای نداشته است.
اهداف آمريكا و ناتو
ایالات متحده با ایجاد شرکت های مختلف تجاری و فرهنگی درجمهوری آذربایجان ضمن گسترش روابط خود با این جمهوری سعی در جلب اعتماد این کشور با بهانه ی کمک برای بازپس گیری مناطق اشغالی ، سعی در بهبود روابط تجاری و سیاسی خود با جمهوری آذربایجان را در پیش گرفته ولی از طرفی با کمکهای مالی هنگفتی که به جمهوری خودخوانده ی قره باغ داشته است علنا معادله را چند مجهولی کرده و سعی بر تداوم این مناقشه داشته تا زمینه را برای بهره برداری منافع خود مهیا سازد . هرچند آمريكا طي سالهاي گذشته همكاري هاي نظامي خوبي با آذربايجان داشته اما در عرصه سياست به نوعي از ارمنستان هواداري كرده و بزرگترين هدف او از حفظ همكاري با اذربايجان براي حضور قدرتمندتر در منطقه و كنترل روسيه، آسياي مركزي و ايران بوده است. هرچند آذربايجان اعتماد سابق خود را به ايالات متحده از دست داده است اما به نظر نمي رسد در همكاري هاي آينده خود اين كشور را خط بزند. و از طرفي آمريكا نيز به بازي خود در منطقه ادامه خواهد داد.
از جمله سازمان هاي بين المللي كه باكو براي حل مناقشه قره باغ دست ياري به سوي آن دراز كرد سازمان ناتو بود. ناتو همچنين به عنوان نماد قدرت و توسعه نظامي و امنيتي غرب، مورد توجه رهبران باكو قرار گرفت يكي از اهداف همكاري باكو با ناتو استفاده از اين اهرم براي گشودن گره كور اين مناقشه و آزادي 20 درصد خاك از دست رفته خود مي باشد. ناتو نيز از موقعيت استراتژيكي آذربايجان نظير نزديكي به روسيه، آسياي مركزي، درياي خزر و ايران استفاده كرده و اگر در نشست هاي مختلف به نفع آذربايجان بيانيه مي دهد به دنبال جلب توجه و اعتماد اين كشور است. همانگونه كه در نشست ليسبون در بيانيه اي سران كشورهاي عضو ناتو براي حل مناقشات منطقه قفقاز، در چهارچوب تماميت ارضي كشورهاي منطقه تاكيد كردند. بخصوص كه در ماده ۳۵ اين بيانيه موضوع به رسميت شناختن مجدد تماميت ارضي، استقلال و حق حاكميت جمهوري آذربايجان اشاره شده است. هرچند اين موضوع خشم ارمنستان را در پي داشت اما نوعي پيروزي براي آذربايجان به حساب آمد. به اعتقاد بسياري در روابط آذربايجان و ناتو، ناتو سود بيشتري برده و اين سازمان كمك مساعدي براي حل مناقشه قره باغ نكرده است. به نظر مي رسد پيوستن آذربايجان به ناتو به عنوان عضو دائم نيز كمك چنداني به آذربايجان براي برون رفت از مشكلات منطقه اي خود نكند اما اهداف بلند مدت اين سازمان براي گسترش به شرق و اشراف بيشتر در اين منطقه به ادامه همكاري با آذربايجان نيازمند است.
جمع بندي
در پايان مي توان گفت رفتارهاي سياسي بازيگران منطقه اي و فرامنطقه اي در حل مناقشه قره باغ وابستگي عميقي به منافع ملي و منطقه اي اين كشورها دارد و تا زماني كه اين منافع تامين نشود احتمال ادامه اين بحران نيز وجود دارد. در صورت ادامه اين بحران نيز هر كدام از كشورها در جهت بهبود وضعيت و موقعيت خود در منطقه تلاش خواهد كرد. اما نكته قابل تامل اينجاست كه در صورت بروز بحران جديد در منطقه بيش از همه همسايگان نزديك آسيب خواهند ديد و از طرفي ورود و نفوذ قدرت بازيگران فرامنطقه اي به نفع هيچ يك از اين همسايگان نخواهد بود.
منابع
- رسولي، احمد، سرنوشتي مبهم براي منطقه قره باغ، 13/06/1389
- http://www.irdiplomatic.com/view-2008.html
- واحدي، الياس، مناقشه قره باغ و امكان نقش آفريني منطقه اي ايران، دوماهنامه تحولات ايران و اوراسيا، شماره 29، خرداد و تير 1389، صص 8-1
- روسيه و بحران قره باغ، 07/5/ 1388
http://www.hamshahri.org/news-86529.aspx
- استقبال آذربايجان و نارضايتي ارمنستان از موضع ناتو درمناقشه قره باغ ، خبرگزاري جمهوري اسلامي 01/09/1389
http://www2.irna.ir/fa/news/view/menu-273/8908308825112213.htm
- واكنش آذربايجان به اختصاص بودجه به قره باغ از سوي آمريكا، خبرگزاري فارس، 12/04/ 1389
http://strategicreview.org/?p=18000
- پروتکل تمدید استقرار پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان امضا شد، 27/05/1389
