دکتر مطهره حسینی
استاد دانشگاه و كارشناس
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
مهم ترین تحولات منطقه آسیای مرکزی در سال اخیر
مسئله داعش و قفقازی های عرب و اینکه به چه شکل ایدئولوژی موجود در شامات، سوریه و ترکیه به سمت قفقاز نفوذ می کند مهم ترین مسئله منطقه آسیای مرکزی. این مهم ترین مسئله هم برای دولت های منطقه و دولت های همسایه به ویژه افغانستان، پاکستان و حتی ایران، چین، هندوستان و روسیه (به طور خاص برای افغانستان، ایران و چین) بوده است، آنها هم از این موضوع آسیب می بینند و هم برای ابر قدرت های منطقه ای که نگران تروریسم بین الملل یا همان جریان القاعده هستند مهم است. در مورد جزئیات این موضوعات و حد اندازه تهدیدزا بوده بحث های زیادی انجام شده است.
مسائل مهم دیگری در سطح منطقه قفقاز وجود داشته است که عمده ترین آن ها، روابط کشورهای قفقاز با یکدیگر و با قدرت اصلی آن منطقه یعنی روسیه بوده است که کم و کیف آن و به ویژه تاثیر بحران اوکراین بر آن قابل توجه است.
مهم ترین تحولات سیاسی داخلی کشورها در آسیای مرکزی در سال گذشته
مسئله اساسی موجود در کشورهای آسیای مرکزی در سال گذشته، مسائل اقتصادی بوده است .تحولاتی که در این کشورها انجام گرفته است، به مسائل اقتصادی معطوف است. رویدادهای مختلفی که در این کشورها مانند تشکیل اجتماع ها، افتتاح طرح های بزرگ، همه با یک نگاه به رویکرد اقتصادی در این منطقه انجام شده است. در کشورهای آسیای مرکزی پیش از آنکه مسئله افغانستان، افغان های عرب و تروریست برجسته شود، مسئله اسلام گرایی زمینه زیادی برای بروز پیدا کرده بود. اما در سال جاری مسئله تروریسم اسلامی به منطقه خاورمیانه و تاحدودی قفقاز کشیده شده است. به همین علت آسیای مرکزی -با توجه به نزدیکی اش به چین و برنامه ابریشم جدید- فرصت یافته است تا از فرصت هایی که ابر قدرت های منطقه ای برای دور شدن از ماهیت تروریسم اسلامی و نزدیک شدن به اقتصاد چین به کشورهای آسیای مرکزی دادند، استفاده کند. لذا بیشترین اتفاق ها در چارچوب تحولات اقتصادی بوده است. انتخاب هایی نیز در این منطقه انجام شده است که همه این انتخابات ها اگرچه که بعضی از کشورها (مانند تاجیکستان که حداقلی از تغییر یا اصلاح سطحی را ایجاد کرده است) يا با همان نگاه به بازارهای اقتصادی و یا برنامه های اقتصادی جدید انجام گرفته است، و انتخاب های آن منطقه همانند گذشته انتخابات معتدل، تاثیر گذار و دموکراتیکی نبوده است.
تحولات داخلی قفقاز جنوبی در سال گذشته
تحولاتي در قفقاز جنوبی در یک سال گذشته، در سه کشور ارمنستان،گرجستان و آذربایجان مشاهده می شود. آذربایجان به دنبال تبدیل شدن به قدرت منطقه ای است. جدی ترین اتفاق در یک سال گذشته در آذربایجان رخ داده است . اين كشور متن اتحاد و همسویی خود را با غرب پر رنگ تر کرده و برنامه های مشترک خوبی را به ویژه در حوزه های اقتصادی و امنیتی اجرا کرده و، در واقع روند توسعه اتکا به غرب را در این کشور به صورت پررنگ تر در سال گذشته، مشاهده شده است.
گرجستان در راستای عضویت این کشور در ناتو و همسویی آن با غرب و آمریکا تحولات خود را ارزیابی کرده است. اما تحولات گرجستان به نسبت سال های گذشته به شکل آرام تر و به صورت معتدل تر در حال پیشروی بوده است و به نوعی استفاده این کشور از فرصت های مختلف (برای اینکه کشور خود را به ناتو و اتحادیه اروپا نزدیک تر کند) در سایه رویدادهایی که انجام شد کم رنگ تر شده است . ارمنستان هم سعی کرده است که خود را به روسیه نزدیک تر کند و از فرصت های تحریم استفاده کند، اما به جهت بنیان ضعیفی که از نظر اقتصادی و نظام حکومتی این کشور ، تحولات چندان اساسی در ارمنستان قابل روئیت نیست.
رقابت های قدرت های منطقه ای در یک سال اخیر در آسیای مرکزی
متن رقابت ها در منطقه آسیای مرکزی با آنچه که در قفقاز رخ می دهد فرق می کند. در منطقه قفقاز به جهت مسئله داعش و این که در حقیقت یک مسئله ای به عنوان عرب های قفقاز وجود دارد،سیاست های قدرت های مرکزی به سمت این منطقه معطوف بوده اند. به ویژه آذربایجان سعی کرده است از این قدرت استفاده کند و به علت هم مرزی با جمهوري هاي قفقاز شمالی به ویژه داغستان، فرصت را برای استفاده از فضای امنیتی و اطلاعاتی این منطقه مناسب دیده تا ارتباط خود را با غرب گسترش دهد. همچنين کشورهای غربی به ویژه ناتو نیز توجه خاصی به منطقه قفقاز شمالی و در جهت اینکه کنترل تروریسم بین المللی را داشته اند. به همین دلیل نگاهی که کشورهای قدرت منطقه ای به منطقه قفقاز شمالی و جنوبی داشتند از نوع نگاه امنیتی و اطلاعاتی بوده است. همچنين روسیه نیز به جهت همین موضوع و در واکنش به این موضوع، در سال گذشته به شدت تلاش کرده است تمام برنامه های اقتصادی و سیاسی را متوجه غنی کردن ارتش خود و پراکنش بیشتر نیروهای اطلاعاتی خود در جهت كنترل منطقه قفقاز كند. در اين بين چین در منطقه آسیای مرکزی، از نظر مالی سیاست های خاصی را آغاز کرده است،
تصمیم به تشکیل بانكي در شانگهای به عنوان اولین بانک شرقی در چین (سعی بر این است سرمایه مادی را به بیست میلیارد دلار برساند) بانک های دیگری نیز با سرمایه های کلان در چین تشکیل شده است و اگر شیوه کاری خود را به این صورت تداوم دهند و گروههایی به آن ها بپیوندند، می توانند همتا و رقیبی برای بانک های بزرگ مانند بانک جهانی و صندوق بین المللی پول شود.
آسیای مرکزی به جهت نزدیکی به اقتصاد کلان چین ، اقتصاد در حال رشد هند و قدرت فزاینده نظامی روسیه و منطقه استراتژیکی در اوراسیا ، بیش از همه از نظر اقتصادی مورد توجه قدرت های بزرگ به عنوان یک ابریشم جدید و راهی که به چین دارد، بوده است . به همین دلیل پویش هایی که در منطقه آسیای مرکزی وجود داشته اس،ت عموما پویش های اقتصادی بوده است.
نقش ایران در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی در سال 93
ایران در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی به صورت موردی عمل کرده است. در سال گذشته در کشور آذربایجان و تاجیکستان فعالیت های خوبی داشته است. آن هم به دلایل فردی و حضور سفیر ایرانی در آذربایجان و رویکردی وزرات خارجه مورد توجه بوده است. لذا ایران برای بهبود روابط خود با آذربایجان تلاش کرده است. به همین نسبت روابط ایران با گرجستان (که سابق بر این ، به جهت حضور سفیری موجود در این کشور ،روابط خوبی بوده است) در سال گذشته شاهد افولی در روابط با گرجستان بوده است. در اين بين روابط ایران با ارمنستان همانند سابق بوده است . در کشورهای آسیای مرکزی نیز ایران به استثنای تاجیکستان، تاکنون با کشور دیگری فعالیت خاصی نداشته است تا آن را فعالیت در حال رشد قلمداد کنیم، همکاری ایران با کشورترکمنستان (که از جهت ایجاد طرح ها و انواع تفاهم نامه ها و برنامه هایی که در دولت های گذشته با ترکمنستان به عنوان تنها مسیری نوان رابط با جاده ابریشم برنامه ریزی شده است و برخی از طرح ها را احیا کرده است) این طرح ها خوب بوده اند اما معمولا روابط با ترکمنستان به جهت ماهیت سیاسی ترکمنستان، افت و خیزهایی داشته است. به طور کلی به نظر می رسد در سیاست خارجی، نه همه کشورها بلکه در تعدادی از کشورها خیزی را برای اینکه اهداف طبق برنامه در آسیای مرکزی و قفقاز دنبال شود، برداشته شده است. ازآنجایی که برنامه ایران در این منطقه متنوع است ما نمی توانیم بگوییم که یک برنامه کلی برای آسیای مرکزی و قفقاز دارد. ولی این برنامه به صورت موردی در هریک از کشورها با توجه به اینکه نیروها و منابعی که پیش می رود، کاملا محسوس است.
