دکتر سعید پورعلی

استادیار علوم سیاسی جهاددانشگاهی و کارشناس مناطق آزاد تجاری صنعتی

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

     قطر شبه جزیره ای است که در نیمه راه ساحل خلیج فارس قرار دارد و دارای جزایر متعددی است.شبه جزیره کوچک قطر از جنوب به شبه جزیره  عربستان منتهی شده و تنها مرز خشکی این کشور مرز آن با عربستان سعودی است .آب های خلیج فارس بخش اعظم  شبه جزیره ی قطر را احاطه نموده و مرزهای شمالی، غربی و شرقی آن را شکل  می دهند. از این رو سایر کشورهای همسایه ی قطر از ورای آب های خلیج فارس با این سرزمین ارتباط  می یابند.   نفت و گاز سنگ بنای اقتصاد قطر است و بیش از 70 درصد درآمد کل دولت و بیش از 60 درصد تولید ناخالص داخلی و تقریبا 85 درصد درآمد صادراتی را به خود اختصاص داده است.قطر سومین ذخایر بزرگ اثبات شده گاز طبیعی در جهان را در اختیار دارد و بزرگترین صادر کننده گاز طبیعی مایع  (ال ان جی) ودی اکسید کربن در جهان است.همچنین این کشور روزانه نیم میلیون بشکه نفت تولید می کند. . از سال 2000 تا 2021، تولید ناخالص داخلی قطر ده برابر شده از 17 میلیارد دلار به 179 میلیارد دلار تخمین زده شده است. جمعیت این کشور، از جمله مهاجران، بین سال‌های 2000 تا 2022 بیش از چهار برابر شد و در سال 2022 به بیش از 2.7 میلیون نفر رسید. کمتر از 300000 شهروند آن از یکی از بالاترین سطح درآمد سرانه در جهان برخوردار هستند و مانند سایر کشورهای خلیج فارس، جمعیت زیاد مهاجر برای اقتصاد داخلی قطر حیاتی است.

در حدود 40 درصد جمعیت کشور را اعراب ( قطری و سایر نژادها)و60درصد دیگر را نیز مردمانی از نژادهای هندی، فیلیپینی، نپالی، پاکستانی سریلانکایی و سایر نژادها تشکیل می دهند. 

    قطر تا سال 1970 تحت قیمومیت انگلستان قرار داشت ، تا سال 1995ميلادي؛ يك كشور كوچك بود كه اقتصاد آن بر پايه صيد سنتي مرواريد و استخراج اندك نفت تامين مي‌شد و بقاي آن منوط به روابط حسنه با عربستان، بحرين و انگلستان بود. دو عامل مهم، کودتای1995  امیرحَمَد و افزایش درآمدهای نفتی و گازی، نقش قابل توجهی در سیاست های جدید قطر داشتند. افکار اصلاح طلبانه امیر حَمَد، باعث تحول در سیاست های داخلی و خارجی قطر گردید. کشوری که تا سال 1995 تنها توان تامين امنيت در داخل با جمعيتي كمتر از يك ميليون نفر را هم به سختی داشت ،با عملیاتی سازی تفکر اصلاح طلبانه “حمد بن خلیفه آل  ثانی ” نه تنها تبدیل به یک بازیگر موثر منطقه ای بلکه با برگزاری رویداد بزرگی چون جام جهانی فوتبال 2022تصویر یک کشورتوسعه یافته را در معرض دید جهانیان قرارداد.

 قطر از نيمه دهه 90 19 و با به قدرت رسيدن ‘شيخ حمد بن خليفه آل ثاني’ يك راهبرد جامع و كامل اقتصادي براي بلند مدت را برگزيد. شیخ تمیم  بعد از پدرش با پای بندی کامل به سند چشم انداز 2030 راهبری و نظارت عالی برای تحقق اهداف سند را برعهده دارد. 

چشم انداز ملی قطر که از سال 2009 اجرای آن آغاز شده است بر مبنای چهار محور مرتبط با یکدیگر اجرا می شود که عبارتند از توسعه انسانی ، توسعه اجتماعی، توسعه اقتصادی و توسعه زیست محیطی است . براساس چشم انداز ملی قطر که تدوین آن طی سال های 2008-2005  انجام و اجرای آن از سال 2009 شروع شده، این کشور قصد دارد تا سال 2030 به جامعه ای پیشرفته تبدیل شود که قادر به حفظ توسعه ی خود و تأمین استانداردهای بالای زندگی برای تمام افراد کشور باشد. این چشم انداز، دستاوردهای بلند مدتی را برای این کشور تعریف و چارچوبی ارائه می کند که در قالب استراتژی های ملی و برنامه های اجرایی قابل بسط و توسعه باشند.

    اهداف توسعه این طرح به چهار رکن اساسی توسعه اقتصادی، اجتماعی، انسانی و زیست‌محیطی تقسیم شده‌است.اين راهبرد اقتصادي تاكنون با قدرت و دقت بي نظيري اجرا شده است. بايد تأكيد كرد كه اين راهبرد اقتصادي مبتني بر نگرش و درك واقعي اوضاع جهان و تحولات احتمالي بعدي آن بوده و اهداف بسيار روشني را براي آينده دنبال مي كند. راهبرد كلي توسعه اقتصادي این سند مبتني بر سرمايه گذاري درآمدهاي حاصل از صادرات گاز و نفت در طرح هاي توسعه به نحوي است كه اين كشور در افق سال هاي 2030 ميلادي با اتكا به اين سرمايه گذاري ها، بتواند ساختار و مدل جديدي را براي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي فراهم كند. 

   یکی از مهم ترین راهبردی سند 2030 قطر سرمایه گذاری برای توسعه فزاینده مناطق آزاد بندری و فرودگاهی است. قطر به مناطق آزاد خود، به عنوان دروازه ورود جهان به خاورمیانه می نگرد و برای تحقق این شعار گام های بلندی را برداشته است.این کشور توسعه مناطق آزاد خود را برای مشارکت در تجارت بین اروپا ،چین،شبه قاره و آفریقا به ویژه شرق این قاره با جدیت دنبال می کند. قطر از لحاظ تاریخی و در حال حاضر بخشی از ابتکار جاده ابریشم دریایی است. فرودگاه بین المللی و بندر حمد در راهبرد تبدیل قطر به دروازه جهان برای خاورمیانه نقش بی بدیلی دارند.

قطر به موازات تاسیس دو نهاد توسعه ای‘بنياد قطر’ (Qatar Foudation) و”صندوق سرمایه گذاری” در سال 2005درراستای مدیریت بر مازاد درآمدهای نفت و گاز از طریق سرمایه گذاری در بازارهای بین المللی به ویژه در امریکا ، اروپا و با هدف ایجاد تنوع در اقتصاد کشور ، توسعه کارکرد مناطق آزاد خود برای جلب و جذب سرمایه های خارجی را در دستور دارد. به جرات می توان گفت مناطق آزاد قطر با حمایت های که از سوی سازمان سرمایه گذاری و بنیاد قطر به صورت مستقیم و غیر مستقیم دریافت می کنند، گام های بلندی در جذب سرمایه های خارجی برداشته اند.

سازمان مناطق آزاد قطر(QFZA) در حال حاضر بر دو منطقه آزاد نظارت دارد.

– راس بوفونتاس در مجاورت فرودگاه بین المللی حمد قرار دارد.

– ام الحول در کنار بندر حمد، یکی از بزرگترین بنادر سبز جهان واقع شده است. 

این سازمان برای حمایت از استقرار سرمایه گذاران و شرکت ها در مناطق آزاد خود امتیازاتی را ارائه می دهد. از مهم ترین این مشوق ها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1-زیرساخت دیجیتال 

مناطق آزاد قطر که مصمم به دیدن چهارمین انقلاب صنعتی در خاورمیانه در داخل مناطق خود هستند، سرمایه گذاران خود را با کانال های مخابراتی شش طرفه، شبکه های افزونگی، قابلیت های 5G به طور کامل مستقر و نقاط دسترسی فیبر نوری با سرعت حداکثر 1 گیگابایت در ثانیه تجهیز کرده اند.

2-زیرساخت لجستیک و اتصال جهانی

مناطق آزاد راس بوفونتاس و ام الحول که در بین فرودگاه بین المللی حمد و بندر حمد قرار دارند، برای پشتیبانی از خوشه های لجستیک با DHL و GWC که قبلاً تأسیس شده اند، طراحی شده اند.

3-انرژی

سازمان مناطق آزاد قطر، برخی از ارزان ترین انرژی جهان را به سرمایه گذاران خود ارائه می دهد که از 3.5 سنت دلار در هر کیلووات در ساعت شروع می شود. این امر مناطق قطر را برای عملیات تجاری انرژی بر در فناوری و صنعت ایده آل می کند. از آنجایی که انرژی قطر از گاز طبیعی به دست می آید، انرژی قطر به طور قابل توجهی پاک تر از هر چیزی است که توسط نیروگاه های نفت یا زغال سنگ تولید می شود.

4-پایداری

مناطق آزاد قطر به گونه ای طراحی شده اند که تا حد امکان کارآمد باشند و از طیف گسترده ای از فناوری های نوآورانه برای تحقق چشم انداز خود برای تبدیل شدن به پایدارترین گروه مناطق آزاد در جهان استفاده کنند.

5-تجارت پسند

ایجاد چارچوب لازم برای شرکت‌های فناوری برای راه‌اندازی مراکز ، برای شرکت‌های فناوری کشاورزی، سازمان مناطق آزاد قطر محیطی را برای کسب‌وکارها فراهم می‌کند که برای رشد نیاز دارند.

6-رژیم های مالیاتی

سازمان مناطق آزاد قطر معافیت های مالیاتی بسیار رقابتی از جمله موارد ذیل ارائه می دهد:

– معافیت مالیاتی 20 ساله بدون مالیات بر درآمد فردی

– عوارض گمرکی برای واردات صفر است

– سرمایه گذاران همچنین حق دارند 100٪ مالکیت خارجی با بازگرداندن سرمایه کامل داشته باشند.

7-تمرکز بخش راهبردی 

سازمان مناطق آزاد قطر بر بخش‌هایی متمرکز است که می تواند ارزش پیشنهادی قوی ، و راه‌حل‌های تخصصی را برای کسب‌وکارها بر اساس ماهیت محصول آن‌ها توسعه و ارائه دهد. خوشه‌های تخصصی برای لجستیک، مواد شیمیایی و فناوری‌های نوظهور به شرکت‌های این بخش‌ها اجازه می‌دهد از جامعه رو به رشد،سازمان‌های همفکر و امکانات اختصاصی تحقیق و نوآوری بهره‌مند شوند.از جمله این راه حل های تخصصی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

– تدارکات: قطر در تقاطع سه قاره قرار دارد و بیش از 4.5 میلیارد نفر در طی 8 ساعت پرواز به کشور دسترسی خواهند داشت. 

– مواد شیمیایی: سازمان مناطق آزاد قطر، به عنوان بخشی از وظایف خود در حال توسعه و گسترش چشم انداز پایین دستی قطر است و از مزیت های رقابتی این کشور در گاز طبیعی استفاده می کند. 

–فناوری نوظهور: اندازه کوچک، زیرساخت قدرتمند، ضریب نفوذ بالای اینترنت و گوشی های هوشمند قطر و رشد مداوم بخش فناوری آن، همگی آن را به مکانی عالی برای شرکت های فناوری برای ایجاد فعالیت تبدیل کرده است.

همانطور که در مطالب بالا بیان شد قطر دو منطقة آزاد مهم و کاربردی دارد:

1-منطقه آزاد فرودگاهی راس بوفونتاس (Ras Bufontas)

  این منطقه آزاد فرودگاهی در 6 کیلومتری فرودگاه بین المللی حمد واقع شده است. مساحت این منطقه 4 کیلومتر مربع است و2 کیلومتر زمین خدماتی در منطقه پیش بینی شده است. مزیت منحصر بفرد راس بوفونتاس دسترسی به فرودگاه بین المللی حمد است. شرکت هوایی قطر ایرویز این امکان را به سرمایه گذاران و فعالان اقتصادی منطقه می دهد که به بازار 2 میلیارد نفری در 25 اقتصاد با 6 تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی در 3000 کیلومتری خود دسترسی داشته باشند. هند و پاکستان، کشورهای مشترک المنافع ، ایران، عراق، ترکیه، شرق آفریقا به فراخور در مقاصد پروازی این شرکت قرار دارد. 60 درصد از جمعیت جهان به لطف شرکت هوایی قطر ایرویز در فاصله 8 ساعتی با کشور قطر قرار گرفته اند. همچنین قطر ایرویز امروز یکی از بزرگترین اپراتورهای بار جهان است. علاوه بر آن خط اول مترو دوحه که در ماه می 2019 افتتاح شد، دسترسی مستقیم به راس بوفونتاس را فراهم می کند. موقعیت جغرافیایی منطقه آزاد فرودگاهی راس بوفونتاس بادسترسی بی نظیری به حمل و نقل هوایی ، زمان کوتاهی برای انجام صادرات فراهم می کند. تمرکز اصلی راس بوفونتاس فناوری های نوظهور، هوانوردی و تجارت و تولید سبک است. قطر در رتبه 10 کشور برتر جهان از نظر رشد شرکت های نوآور و پانزدهمین جهان برای شرکت هایی است که ایده های خطر پذیر بالا را پذیرفته اند. برهمین اساس توسعه کسب‌وکار برای جذب و ایجاد خوشه‌ها در فناوری‌هایی از جمله هوش مصنوعی، روباتیک، هواپیماهای بدون سرنشین، فناوری‌های مستقل، امنیت سایبری، چاپ سه‌بعدی، بلاک چین، واقعیت مجازی، اینترنت اشیا و تجزیه و تحلیل داده‌ها در این منطقه مستقر شده اند.

یکی دیگر از ویژگی های جذاب این منطقه آزاد فرودگاهی آن است که قطر با اتحادیه اروپا توافقنامه آسمان باز را امضا کرده است. این توافقنامه که در مارس 2019 امضا شد، به شرکت های هواپیمایی از 28 کشور عضو اتحادیه اروپا و قطر اجازه دسترسی نامحدود به قلمرو مربوطه خود را می دهد. این اولین توافق در نوع خود با یک کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC)است.طبق آخرین آمارها فرودگاه بین المللی حمد سالانه بیش از 220000 پرواز را انجام می دهد که 35 میلیون مسافر و 2 میلیون تن بار را جابجا می کند. 

گفتنی است که در این منطقه طیف گسترده ای از راه حل ها برای به حداقل رساندن نیاز به حمل و نقل خصوصی، از جمله اتوبوس های شاتل و شبکه های گسترده پیاده و دوچرخه پیش بینی شده است.

2- منطقه آزاد بندری ام الحول ( (Umm Alhoul

 ام الحول یک منطقه مسکونی در قطر است. مساحت منطقه آزاد ام الحول 32 کیلومتراست. این منطقه در نزدیکی بندر بین المللی حمد ، بزرگ ترین بندر سبز جهان قراردارد. ام الحول موقعیت مطلوبی را برای صنایعی فراهم می کند که نیاز به  دسترسی به حمل و نقل دریایی و مسیرهای کشتیرانی دارند. بندر حمد دارای بیش از 15 خط کشتیرانی مستقیم است و به 40 بندر مختلف در 3 قاره متصل می شود. این بندر ظرفیت حمل بار سالانه 2 میلیون TELL را دارد و در حال حاضر 27 درصد تجارت در منطقه GCC (کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس) را کنترل می کند.

   منطقه آزاد ام الحول یک بندر پیشرو در اعماق دریا با ظرفیت فعلی 7.5 میلیون کانتینر است که می توان از آن برای واردات و صادرات استفاده کرد. علاوه بر این، این سایت در نزدیکی شهر صنعتی مساعید، مرکز فعالیت‌های پتروشیمی و پالایش نفت قطر پترولیوم، QAPCO، QChem و QAFCO، QAFAC قرار دارد.

 تمرکز محوری منطقه بر صنایع پایین دستی پتروشیمی، فناوری های نوظهور ،صنایع و خدمات دریایی، لجستیک و فعالیت های صنعتی است. ام الحول یک یک خوشه شیمیایی در کلاس جهانی را در خود جای خواهد داد که چشم انداز قوی مواد شیمیایی قطر را بهبود می بخشد. خوشه مواد شیمیایی پیشنهادی یک منطقه 5-6 کیلومتر مربعی در داخل منطقه آزاد است که برای ارائه شرکت‌های شیمیایی، از استارت‌آپ‌ها و SMEها گرفته تا شرکت‌های بزرگ چندملیتی، بهترین دسترسی به زیرساخت‌ها، منابع، لجستیک و خدمات را ارائه می‌دهد.

  سردمداران قطر با ترسیم تصویری از این کشور  به عنوان یک قدرت اقتصادی در مرکز منطقه ای پویا و رو به رشد، دارای تمامی عناصر مناسب برای سرمایه گذاری ، محیط قانونی مناسب برای تجارت، پیشرفت‌های زیرساختی در سطح جهانی، مؤسسات مالی قوی، پیوندهای تجاری قوی جهانی و اتصال جهانی بی‌نظیر ،توسعه انسانی و اجتماعی سرآمد، سطح آموزش عمومی،عالی و مهارتی کارآمد، سرمایه گذاران منطقه ای و بین المللی را برای حضور در مناطق آزاد خود ترغیب می کنند. 

   به نظر می رسد دولتمردان قطر با استفاده از ظرفیت مناطق آزاد خود وهمگام با سازمان سرمایه گذاری قطر و بنیاد قطر در مسیر تحقق اهداف سند چشم انداز 2030 کشور درحال حرکت پرشتاب و هماهنگ اند. 

قطر اميدوار است تا با اتکاء به سرمایه گذاری های داخلی و خارجی و ظرفیت مناطق آزاد خود، در سال‌هاي آينده جامعه‌اي را شكل دهد كه مبتني بر پيشرفت‌ها و آگاهي‌هاي علمي ، فناوری و فرهنگي به اين كشور كوچك حاشيه جنوبي خليج فارس، اجازه دهد تا به زودي به پايتخت تجاری ،علمي، و فرهنگي خاورمیانه تبدیل  گردد.


واژگان کلیدی: مناطق آزاد, قطر ,دروازه جهان , خاورمیانه,سعید پور علی