معادلات منطقه ای حاكم بر دریای سرخ

 داود احمدزاده

 کارشناس مسایل مصر

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

مصر به عنوان یکی ازکشورهای  مهم واستراتژیک منطقه شمال آفریقا وخاورمیانه درکنار دریای سرخ ومدیترانه همواره  درتربیات امنیتی نقش برجسته ای داشته هست.  قبل ازپرداختن به اهمیت دریای سرخ ومعادلات حاکم برآن اشاره ای گذرا به موقعیت مصر وروند تحولات آن می پردازیم :

جعر افیا یکی از مهم ترین عنصر  ومشخصه امنیتی مصر محسوب می گردد .اهمیت  جعرافیایی مصر  در تعیین  راهبردهای  سیاست خارجی شامل دره نیل، کانال سوئز  وهجواری با اسراییل محسو ب می گردد   نیل شریان زندگی مصر علیا  ومصر سلفی وممات  وحیات  مصریان از گذشته  به پر آبی این رودخانه بستگی داشته است بطوریکه بیش از 85 درصد از مردم مصر درحوزه آبریز نیل زندگی می کنند. در این اهمیت کانال سوئز اینکه عبد الناصر  با تکیه بر ناسیو نالیسم عربی تلاش کرد که درمخالفت با غرب  با ملی نمودن کانال سوئز شرایط  را برای قدرت یابی منطقه ای وکسب مشروعیت میات توده جهان عرب فراهم نماید.  از این سلف وی عبد الفتاح السیسی  با طرح گسترش کانال  سوئز می کوشد میزان مشروعیت ومحوبیت خودرا  دوچندان سازد  چراکه کانال  به عنوان نماد مصریان به عنوان دومین  منبع درآمدی آن پس از جهانگردی است .

حق عبور کشتی وعوارض دریافتی مبلغ چشمگیر ی است علاوه بر رونق  اقتصادی عاملی برای اسسجام  واتحاد داخلی است. السیسی با بحران مشروعیت وشکاف های متعدد  اجتماعی وسیاسی بدلیل تردد نیروهای اسلامگرا  و حتی انزوای بین المللی بدلیل تداوم خشونت سا ختاری روبرو ست می کوشد با حفر کانال دوم و افزایش درآمدهای مالی،  فضای جدیدی را برای خروج ازبحران دامنه دار داخلی فراهم سازد .

اهمیت استراتژیک دریای سرخ

دریای سرخ، خلیجی از اقیانوس هند محسوب می‌شود که حد فاصل بین شبه‌جزیره عربستان و شمال شرقی قارهٔ آفریقا قرار گرفته است؛ تنگه باب المندب آن را به خلیج عدن و اقیانوس هند پیوند می‌دهد و کانال سوئز ـ‌در شمال ـ آن را به دریای مدیترانه وصل می‌کند. همسایگان این دریا را، کشورهای؛ عربستان سعودی، یمن، جیبوتی، اتیوپی، سودان، مصر، فلسطین اشغالی و اردن تشکیل می‌دهند. این دریا، حد فاصل میان دو قاره؛ آسیا و آفریقا است با توجه به موقعیت استراتژیکی این منطقه از منظر جغرافیایی، اهمیت دریای سرخ خود به سه بخش، تنگه باب المندب، دریای سرخ و کانال سؤئز قابل تقسیم بندی است.

از نظر جغرافیایی باب ا لمندب دومین تنگه مهم جهان پس از کانال سوئز به شمار می آید، زیرا نقطه ارتباطی بین دریای سرخ و مدیترانه است به اضافه اینکه جنوب غرب آسیا را به شرق آفریقا و اروپا متصل می کند. همچنین باب المندب گذرگاه آبی استراتژیک است که دریای سرخ را به خلیج عدن و بحر العرب متصل می کند و مرزهای آبی آن بین سه کشور یمن، اریتره و جبیوتی مشترک است. عرض این تنگه حدود 30 کیلومتر است که از «رأس منهالی» در یمن شروع شده و تا «رأس سیان» در جیبوتی امتداد می یابد و جزیره پریم (میون) متعلق به یمن این تنگه را به دو کانال شرقی و غربی تقسیم می‌کند.

کانال شرقی به «باب اسکندر» معروف است که عرض آن سه کیلومتربوده و عمق آن به 30 متر می رسد.اما کانال غربی به نام «دقة المایون» معروف است و عرض آن 25 کیلومتر و عمق آن 310 متر است. در نزدیکی ساحل آفریقا مجموعه جزایر کوچکی قرار دارد که هفت برادران (الاشقاء السبعة) نامیده می شوند. کانال سوئز نیز که توسط انسان حفر شده است در مرکز‌ ارتباطات‌ و مواصلات بـین المللی دریایی قرار گرفته‌ است و مناطق نفت‌خیز غرب آسیا و خاور نزدیک را به اروپای غربی‌ و آمریکا‌ متصل می‌کندو وجود دو تنگه ذکر شده در شمال و جنوب دریای سرخ باعث شده تا این گذرگاه دریایی از اهمیت بسیاری در زمینه‌های اقتصادی و نظامی بر خوردار شود.

بسیاری از کارشناسان جغرافیای سیاسی و اقتصاد انرژی خلیج فارس، تنگه باب المندب و دریای سرخ به عنوان یک مسیر حیاتی برای انتقال انرژی و نیرو در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا  نامیدند ، دراین میان اما دریای سرخ به عنوان یکی از شاهراه‌های اصلی حمل و نقل بین‌المللی نقشی گسترده در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند. گرچه بیش از 90درصد از سواحل این دریایی سوق الجیشی در اختیار  کشورهای مسلمان در راس مصر است،  ولی حضور اسراییل و تحرکات نظامی آن برای تسلط بر این منطقه همواره  موجبات ناامنی  را فراهم ساخته است .

 معادلات حاکم بر دریا

اخیرا پایگاههای نظامی بسیاری برای تسط براین شاهرگ حیاتی بین المللی  ایجاد شده است می توان گفت  علاوه مصر کشور کوچک و فقیر جیبوتی هم برای کسب درآمد اقتصادی و بهره برداری از موقعیت جغرافیایی خود  به اجاره اراضی خود اقدام کرده است. بطوری که ترکها به عنوان یکی از بازیگران منطقه ای  پس از فروپاشی نظم مطلوب اخوانی ( کنار رفتن اسلامگرایان از قدرت در مصر به رهبری محمد المرسی) تلاش کردند با ارتباط استراتژیک با برخی از کشورهای ساحلی دریای سرخ  از جمله سودان شرایط برای نفوذ خود را رقم بزنند .

این در حالی است که سواحل که جیبوتی همچنان در اختیار نيروهاي فرانسوی  است. این کشور با احداث پایگاه نظامی امنیت این کشور در مقابل تهدیدات خارجی برعهده گرفته است. رقابت برسر نفوذ وتسلط برکرانه های استراتژیک دریای سرخ باعث شده منطقه‌ای متراکم از پایگاه‌های نظامی و اقتصادی شود و کشورهای فرامنطقه‌ای نیز با استفاده از فقر و فساد کشورهای حاشیه‌ای این دریا توانسته‌اند نقش پررنگی در مباحث امنیتی و اقتصادی دریای سرخ بازی ‌کنند. 

اسراییل  نیز با نفوذ درشرق آفریقا تلاش گسترده ای را برای سیطره بربخش های عمده از این گذرگاه آبی آغاز کرده  بطوری که توانسته  با پرداخت پول  و سرمایه گذاری تجاری بخشی های از جزایر  وابسته به اریتره را از آن خود کند

ولی عربستان به عنوان یکی ازبازیگران اصلی منطقه خاورمیانه با صرف دلارهای نفتی  وخرید های کلان نظامی پس از بقدرت رسیدن سلمان  با پی ریزی روابط مستحکم  با مصر بدنبال ائتلاف سازی و فعال سازی محور عربی درشمال آفریقا برآمده دراین مسیر علاوه حیاتی بودن باب المندب برای عبور کشتیهای تجاری نفتی  بدلیل واهمه نفوذ حوثیهای طرفدار ایران به لشکرکشی گستردهای علیه یمن آغاز نموده است .ائتلاف خود ساخته ای عربی – عبری  بدنبال برگردندن تاج تخت به هادی منصور  و تسلط بر باب المندب است  و از حمایت های اطلاعاتی آمریکا برخودار می باشد . قرار بود مصر دراین ائتلاف  نقش متمايزی را برای سرکوب جنبش انصارا … ایفاگر باشد. ولی در هر صورت عدم رغبت  نهاد نظامی مصر  برای مشارکت فعال  و نیز ترس ازشکست و تکرار تجربه تلخ لشکرکشی به یمن مانع از اقدام شده است. و السیسی  برای عمق بخشیدن به روابط اقتصادی و سیاسی میان قاهره- ریاض  جزایر  توفیر و صنافیر  .. به عربستان برگردانده و می خواهد همچنان قدردان ریاض در مساعدت مالی و نظامی باشد .

 در این میان ترکیه پس از بهار عربی  به همراه قطر  با بدنبال ایجاد نظم منطقه ای با محوریت  اخوانی ها در خاورمیانه عربی و شمال آفریقا بود، پس از سرنگونی  محمد مرسی در مصر و طرد  قطر ازجرگه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس  بدنبال بازیافت قدرت وگسترش دامنه نفوذ بر آمده است آنکارا با حمایت ازقطر درقبال  گسترش تهدیدات عربستان و امارات  و ایجاد پایگاه نظامی در این کشور برای رقابت درسواحل دریای سرخ  به فکر توسعه روابط با سودان و سومالی بر آمده است

 بنابراین محور اخوانی از چهار کشور ترکیه، سودان، قطر و سومالی(این کشور در حوزه جغرافیایی دریای سرخ نیست، اما با توجه به نزدیکی این کشور به باب المندب، مسامحتاً آن را در این محور ذکر می‌کنیم) تشکیل شده است. این محور بعد از محور عربی- عبری دارای بیشترین طول مرزی در غرب دریای سرخ است که وجود بنادر سواکن و پورت سودان که به ترکیه و قطر اجاره داده شده و پایگاه نظامی ترکیه در سومالی که در حال حاضر 200نظامی را در خود جای داده، بر اهمیت این محور افزوده است.

 در راس محور غربی  همانطوریکه اشاره شد فرانسه وآمریکا درحمایت هم پوشانی با منافع  عربستان و اسراییل بدنبال سیطره کامل بر کرانه های دریای سرخ  وحفظ تسلط راهبردی بر باب المندب  وکانال سوئز  بود و بحران یمن  و تداوم حضور حوثی ها به منزله قدرت یابی ایران و تهدیدات امنیت انرژی قلمداد می کنند. از این رو  تلاش عمده آنان کاهش نفوذ ایران در دریای سرخ است . تسلط ایران برتنگه استراتژیک هرمز از یک سو و مرداودات آن با حوثی ها به عنوان دشمن قسم خورده عربستان خود عامل تهدید زا است.

بنابراین می توان گفت : عامل نفت و ترانزیت این طلای سیاه از طریق باب المندب وکانال سوئز اهمیت دوچندانی یافته است. دریای سرخ در معادلات منطقه ای هم برای شمال وشرق و آفریقا و نیز خاورمیانه  بسیار مهم است. بحران اقتصادی و رقابتی سیاسی میان  کشورهای کرانه دریای سرخ باعث شده از ایجاد پایگاه نظامی وگسترش مناسبات در عرصه امنیتی استقبال کند .

واژگان کلیدی: معادلات منطقه ای،مصر، دریای سرخ