دکتر علی قلی جوکار
جامعه شناس
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه و طرح مسئله
چند ماهی است که بحران ناشی از گسترش ویروس کرونا که از ووهان چین سرچشمه گرفت و تلفات انسانی و اقتصادی بسیار زیادی برجای گذاشت، وارد ایران شده و ایران را درنوردید ، و همزمان کشورهای جهان را دربر گرفته است . اقتصاد ایران تحت تحریم جهانی که توسط ایالات متحده ی آمریکای ترامپ بنا گذاشته شد همچنان ادامه داشته و شدیدتر هم گشته است. این تحریم آثار و صدمات جبران ناپذیری را بر اقتصاد مردم ایران به خصوص طبقه متوسط به پایین جامعه گذاشته است .
با ورود ویروس کرونا در جامعه ما ، علاوه بر مشکلات اقتصادی ، آثار نگرانی و عدم امنیت سلامتی و بهداشتی نیز اضافه گردید و تقریبا اکثریت مردم کشور را خانه نشین و قرنطینه خانگی کرد . این وضعیت شادی موقت عید نوروز 1399 را که باعث می شد مردم ما بخشی از پیامدهای بحران ها و حوادث یکسال گذشته ی پُر از حوادث غیر مترقبه را موقتاً به فراموشی بسپارند ، در کام آنها تلخ کرد. با این وجود عقل جمعی مردم ما سبب گردید تا رعایت اصول بهداشتی و قریب به اتفاق قرنطینه خانگی را سرلوحه خویش قرار دهند.
فراتر از مرزهای ایران، گسترش ویروس کرونا تمام کشورهای جهان را در نَوَردید و تقریبا همه جامعه ی جهانی را درگیر خود ساخت و علاوه بر تهدید سلامت و بهداشت عمومی مردم جهان ،اقتصاد جهانی را با یکی از شدیدترین چالش ها ، اُفت و رکود اتفاق افتاده در طول تاریخ بشر مواجه کرد. تاثیرات بحران کرونا بر حوزه های مختلفی از جامعه ما و مردم و کنشگرهای جامعه جهانی گذاشته است. چنانچه به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران در حوزه های مختلف روابط بین الملل ، اقتصاددانان و جامعه شناسان شاید بتوان جهان را به جهان پیش از کرونا و جهان پساکرونا تقسیم بندی نمود. ضمن اینکه برخی دیگر معتقدند هنوز نتیجه گیری درباره پیامدهای جهان پس از کرونا به علت عدم دسترسی به داده های جامع قابل تحلیل ،زودهنگام است. لذا باید بیش از این منتظر نتایج گسترش ویروس کرونا در جهان بود . اما به نظر می رسد سوال اساسی این است که بحران ناشی از گسترش ویروس کرونا بر جامعه ایران و کنشگرهای جهانی در چه حوزه هایی خواهد بود ؟و استلزامات ما در مقابل این آثار و پیامدها چگونه باید باشد تا بتوانیم به عنوان یک کنشگر بین المللی که دارای نقش و جایگاه خاص خود در منطقه و جهان است آمادگی مواجه با این آثار و پیامدها داشته و بتوانیم در جهت منافع ملی مردم کشورمان آن را مدیریت کنیم ؟
سناریوهای احتمالی جهان و روابط بین الملل پس از کرونا
اگرچه به علت عدم دسترسی به داده ای قطعی هنوز نمی توان نظریه ای قابل آزمون را درباره ارزیابی پیامدهای جهان پس از کرونا یا پیامدهای ناشی از بحران کرونا بر روابط بین الملل و جهان پس از آن ، ابراز داشت اما به اعتقاد برخی از صاحب نظران بخصوص جامعه شناسان می توان احتمال وقوع سه سناریو را در جهان پس از کرونا را پیش بینی ،مورد بررسی و مداقه قرار داد و خود را برای مواجهه با وقوع آن آماده نمود.
سناریوی اول؛ آغاز یک جهان پلیسی و سلسله مراتبی؛
این سناریو ممکن است با انتخاب مجدد دونالد ترامپ رئیس جمهور فعلی ایالات متحده آمریکا روی دهد. در این صورت احتمال دارد روابط بین الملل و جهان با خطر افزایش تندروی های سیاسی ، افزایش قدرت روز افزون چین و روسیه به مثابه ی دو نظام ضد دموکراسی خواهی ،افزایش خطر جنگ در خاورمیانه ،دریای چین ، تضعیف اروپای دموکرات ، و گسترش پوپولیسم از نوع ترامپ آن که ضد عدالت اجتماعی ، ضد روشنفکری و ضد محیط زیست هستند ، روبرو گردد .
سناریوی دوم ؛ ادامه وضع موجود در روابط بین الملل ؛
در این وضعیت ، فجایعی که طی یکصد سال اخیر برای بشر؛ همچون وجود میلیاردها نفر افراد فقیر ، میلیون ها نفر بیمار، ناتوان ،گرسنه و مهاجران درمانده ، هزاران تن از افراد فاسد ، دزد ، کلاهبردار و زورگو به مثابه مسئولان سیاسی کشورها در حکومت های شان ، ادامه شرایط ضد انسانی و ضد محیط زیست و ضد طبیعت ، زندگی پرتنش و برخوردهای خشونت آمیز با خواست های مدنی مردم و گروه های اجتماعی ، زندگی پر تجمل فرادستان با بیشترین حد از مصرف گرایی، و سپردن کلیدهای ارزانی به دولت های اقتدارمحور و غیرقابل پیش بینی نظیر چین و سایر موارد مشابه، وجود داشته ،ادامه یافته و احتمالاً تشدید نیز خواهد شد . لذا فرمان دولت ها و اقتصاد بسیاری از کشورها متصل به آن خواهد بود نه منافع ملی آن ها .
سناریوی سوم ؛ چرخش روابط بین الملل به سمت برابری خواهی، دموکراسی طلبی و آشتی با طبیعت ؛
احتمالا این سناریو کمترین شانس را برای وقوع خواهد داشت . این سناریو نزدیک و شبیه آرزوی اکثریت کسانی است که معتقدند جهان پس از کرونا بیشتر یا کمتر از جهان پیش از آن ، فاجعه بار نخواهد بود . به اعتقاد صاحبنظران تحقق چنین سناریویی خیالی نیست و می توان از یک جنبش اجتماعی و مدنی جهانی برای تحقق آن بهره جُست . طلیعه تحقق چنین سناریویی نیز می تواند عدم انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهور بعدی ایالات متحده آمریکا و بازگشت آن کشور به عرصه و کنوانسیون های جهانی و وضعیتی باشد که کنوانسیون پاریس برای اقلیم ، برجام و توافق هسته ای ،و بسیاری از کنوانسیون های بین المللی با تاکید هرچه بیشتر بر دموکراتیزه کردن جهان و روابط بین الملل و … باشد .
چگونگی مواجهه ما با جهان پس از کرونا
نتیجه شدید تحریم های اقتصادی باید به ما آموخته باشد که در نظام بین المللی وزنه ها و عوامل موثر بر شبکه روابط اقتصاد بین الملل چیست و قدرت های تاثیرگذار کدام اند و ماهیت اقتصاد جهانی چیست و جایگاه ما کجاست ، و برای بهبود جایگاه خویش در شبکه اقتصاد جهانی و ایفای نقش شایسته و درخور کشور ما چگونه باید عمل نماییم. با یک حساب سرانگشتی می توان پاسخ های مناسب به این سوالات اساسی را که پاسخ به آن ها در سرنوشت حداقل بیش از هشتاد میلیون جمعیت کشور ما تاثیر گذار است، یافت . لذا لازم است راه های رفته ی اشتباه در روابط خارجی مان را بازبینی و اصلاح نماییم . این میّسر نیست مگر از تندروی های خارجی مان بکاهیم، نقاط ضعف مان را تقویت نماییم، از فرصت های بین المللی به نحو شایسته بهره ببریم وگرنه آنکه بازنده است منافع ملی و مردم کشورمان، و تحدید روزافزون این منافع خواهد بود و در نهایت خود را برای چالش ها و تهدیدات در روابط بین المللی و جهان پس از کرونا آمده کنیم. برای رسیدن به این اهداف استراتژیک، نمی توان در عرض چند ساعت تصمیم سازی نموده ،آن را به منصه اجرا گذاشت. بنابراین دستگاه دیپلماسی خارجی ما می تواند با مشورت دادن درست و صحیح و به روز واقعیت ها و حقایق در روابط بین کنشگرهای بین المللی و جهان و پدیده های جهانی، شرح منافع کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت ،و تبیین منافع و مضار منافع ملی در برخورد با کنشگری های بین المللی نسبت به نوع مواجهه با آن ها، به مسئولان تصمیم گیر، و تاثیر بر تعدیل تصمیمات آنی آن ها در جهت منافع ملی، با رهبری قوی روابط خارجی و تشکیل اندیشکده ها و اتاق های فکر مختلف در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی ،و امنیتی، و سایر حوزه ها با عضویت افراد متخصص ، فرهیخته و دلسوز در تخصص های مختلف، به مدیریت روابط خارجی و دیپلماسی کشور همت گمارد . انشاء الله .
واژگان كليدي: سناریو، احتمالی، کرونا، روابط بین الملل ،دکتر علی قلی جوکار
