محمود کریمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد: رابطه ترکیه و اسرائیل پس از درگیری لفظی رجب طیب اردوغان با شیمون پرز در نشست داووس و سپس کشته شدن 9 شهروند ترک در کشتی مرمره آبی بشدت متشنج گردید. ترکیه شروطی را از قبیل عذرخواهی رسمی اسرائیل، پرداخت غرامت به خانواده قربانیان و برداشتن محاصره غزه را پیش شرط عادی سازی روابط اعلام نمود. لیکن تا ماه مارس 2013 هرگز این پیش شرطها عملی نگردید. با سفر خاورمیانهای رئیس جمهور آمریکا بارک اوباما و دیدار با نخست وزیر اسرائیل بنیامین نتنایاهو، اسرائیل به طور غیر منتظره از ترکیه عذرخواهی نموده، غرامت به خانواده قربانیان را قبول و کمک انساندوستانه به غزه را بلامانع دانست. با این اوصاف سوالی که در اینجا مطرح میگردد اینست که رابطه ترکیه و اسرائیل به چه سمتی پیش میرود؟
کلید واژگان: رابطه ترکیه و اسرائیل، آمریکا، فلسطین و بحران سوریه.
تحلیل رخداد: به موازات تغییر موازنه قدرت در خاورمیانه، ماهیت متغییر تحولات منطقه، سیاست خارجی کشورها را تحت تاثیر قرار داده است. جزر و مدهای که روابط 2 کشور ترکیه و اسرائیل از سال 2008 به این طرف پیدا کرده است، نشانگر سرعت تحولات در سالهای گذشته میباشد. در واقع ماهیت سیاست خارجی حزب حاکم ترکیه (حزب عدالت و توسعه) و نیز دینامیزم تحولات منطقه از سال 2008 بگونه دیگر رقم خورده است. رابطه ترکیه و اسرائیل پس از درگیری لفظی رجب طیب اردوغان با شیمون پرز در نشست داووس (ژانویه 2009) و سپس کشته شدن 9 شهروند ترک در آبهای آزاد توسط نظامیان اسرائیل به سرعت وخیم و وارد مرحله جدیدی گردید. پس از این حادثه ترکیه موضع شفافی اتخاذ کرده و عادی سازی رابطه را به عذرخواهی رسمی، برداشتن محاصره غزه و پرداخت غرامت به خانوادههای قربانیان مشروط ساخت. ترکیه بر اجابت شرایط خود اصرار کرده و تا سال 2013 با اندکی اغماض بر موضع خود باقی ماند. ولیکن با انکار مقامات اسرائیل بویژه لیبرمن وزیر خارجه سابق در طول سه سال گذشته؛ سرانجام نخست وزیر اسرائیل بنیامین نتانیاهو در روز 22 مارس 2013 طی تماس تلفنی با نخست وزیر ترکیه عذرخواهی خود را اعلام نمود و یادآور گردید دولت اسرائیل غرامت قربانیان را خواهد پرداخت. همچنین نتانیاهو اعلام کرد که با ارسال هرگونه کمک بشردوستانه به افراد غیرنظامی در فلسطین از جمله اهالی غزه مخالفتی ندارد. در واقع با موافقت ارسال کمکهای بشر دوستانه به غزه مواضع تند خود را تعدیل نموده و به نوعی پیش شرط برداشتن محاصره غزه را تقبل نمود. البته عذرخواهی اسرائیل قبول این مساله نبود که این اتفاق آگاهانه بوده و مسئولیت ارتکاب جنایت بدنبال نخواهد داشت.
پس از عذرخواهی نتانیاهو، اردوغان در اولین موضعگیری اعلام کرد اسرائیل پیش شرطهای ترکیه را قبول کرده و این نشان دهنده افزایش قدرت ترکیه در منطقه میباشد. همچنین وی گفت به نظرش این اقدام میتواند به صلح منطقه کمک شایانی نماید. با توجه به موارد یاد شده سوال اینجاست چه اتفاقی اخیراً رخ داده که اسرائیل را وادار به اجابت پیش شرطهای ترکیه نمود که در سه سال گذشته بدان تن نمیداد؟ در زمینه یاد شده عوامل مختلفی دخیل بودند که در ادامه بدانها شاره میگردد:
– ایالات متحده آمریکا:
بدون شک اولین عامل نزدیکی ترکیه و اسرائیل متحد استراتژیک ابرقدرت آنها ایالات متحده و فشار این کشور برای نزدیکی دو متحد سنتی آمریکا در خاورمیانه میباشد. باراک اوباما و جان کری هر دو تلاش کردند رهبران ترکیه و اسرائیل را به هم نزدیک کرده و رهبر تشکیلات خودگردان فلسطین را نیز به سمت خود بکشانند. اوباما در سفرش به اسرائیل مقامات این کشور را مجاب به عذرخواهی از ترکیه نمود تا در این شرایط حساس رابطه دو کشور را به حالت عادی و قبلی برگرداند. زنگ نتنایاهو به اردوغان در هنگام سفر خاورمیانهای باراک اوباما اتفاقی نبوده و این مساله محصول رایزنی 3 کشور ترکیه، آمریکا و اسرائیل بمدت 3 هفته بود. اساس عذرخواهی اسرائیل به جلسه دو ساعته جان کری با اردوغان در اوایل مارس برمیگشت. البته قبل از آن در سفر ماه فوریه اردوغان به آمریکا توافقات پنهانی صورت گرفته بود.
سه هفته قبل از عذرخواهی، جان کری 6 بار بصورت تلفنی با احمد داود اوغلو صحبت کرده و در طول یک ماه 3 بار به ترکیه سفر نمود. در عین حال معاون وزیر خارجه ترکیه، فریدون سینیراوغلو از ماهها پیش با همتای اسرائیلی و آمریکائی خود دیدارهای مختلفی برای بهبود روابط و چگونگی حل مساله عذرخواهی داشته است. در نهایت وقتی که داود اوغلو در لهستان و اردوغان در هلند بود جان کری متن عذرخواهی مورد توافق را به داود اوغلو ایمیل و وی نیز موافقت نمود. پس از این مساله داود اوغلو برخی از برنامههای سفر را لغو و سریع به ترکیه برگشت. پس از عذرخواهی، آمریکا اعلام نموده امیدوار است مذاکرات مقامات دو طرف در رابطه با غرامت به زودی شروع و مبادله سفیر بین دو کشور انجام پذیرد تا در منطقه بحران خیز خاورمیانه این دو کشور مجددا بتوانند اتحاد خود را بازیابند.
– بحران سوریه:
بحران سوریه که بیشتر از اسرائیل، ترکیه را تحت تاثیر و مورد خطر قرار میدهد، موجب افزایش نگرانی از سرایت تنشهای این کشور به ترکیه و نیز گسترش اسلامگرایی در سوریه شده و برای 2 کشور نگرانی مشترکی ایجاد میکند تا بیش از گذشته به فکر افزایش علقههای امنیتی شوند. البته مهمترین وجه مشترک دو کشور در زمینه بحران سوریه؛ برکناری بشار اسد از قدرت و به تبع آن کاهش قدرت ایران و حزب الله در منطقه حساس خاورمیانه میباشد.
– برکناری آویگدور لیبرمن وزیر امورخارجه سابق اسرائیل:
یکی از دلایل مهم داخلی، عدم حضور اویگدور لیبرمن وزیر خارجه سابق در ائتلاف جدید دولت اسرائیل میباشد. لیبرمن از چهرههای سرسخت سیاست خارجی اسرائیل و مخالف هرگونه عذرخواهی از ترکیه و پرداخت غرامت به قربانیان بود.
– نقش ترکیه در فرایند صلح اعراب و اسرائیل:
ترکیه به ایده دو ملت در سرزمینهای اشغالی معتقد بوده و با توجه به حضور و نفوذ خود در بین اعراب میتواند فرایند صلح اعراب و اسرائیل را به کمک آمریکا و سایر کشورهای غربی پیش ببرد. در ذهنیت رهبران آمریکا و تا حدودی اسرائیل، ترکیه نقش مهمی در فرایند صلح اعراب و اسرائیل خواهد داشت. به همین خاطر ورود ترکیه به فرایند صلح اهمیت فراوانی داشته و این روند را تسهیل خواهد نمود. ترکیه هم با مقامات تشکیلات خودگردان و هم با حماس رابطه خوبی داشته و این میتواند در جذب هر دو گره فلسطینی برای مذاکرات صلح کارساز باشد. البته شایان ذکر است که تشکیلات خودگردان فلسطین زیاد دلخوشی از ترکیه بخاطر نزدیکی به حماس ندارند و مخالف سفر اردوغان به نوار غزه است.
فصل جدید روابط پس از عذرخواهی
اسرائیل ترجیح میدهد ترکیه را در کنار خود داشته باشد ولی این بدان معنا نیست که اسرائیل برای ادامه بقا به ترکیه نیاز دارد، ولیکن نیاز اسرائیل به گشایش رابطه بیشتر از ترکیه است. در منطقه اسلامی و عربی خاورمیانه اسرائیل در انزوای کامل استراتژیک قرار داشته و رابطه با ترکیه بعنوان یک قدرت منطقهای میتواند دریچه امیدی برای اسرائیل باشد. از طرفی ترکیه نیز در حل مشکل خود با جدائی طلبان کرد نیاز به همکاری با اسرائیل دارد. اسرائیل از گرو جدائی طلب و نظامی پ.ک.ک حمایت لجستیکی و تسلیحاتی نموده و از این گروه بعنوان ابزاری برای اعمال فشار به ترکیه استفاده میکرد. لذا همکاری امنیتی – اطلاعاتی با اسرائیل و نیز مذاکره با پ.ک.ک برای خروج از ترکیه میتواند به روند صلح در ترکیه و حل بزرگترین مشکل امنیتی ترکیه در 30 سال گذشته کمک نماید.
با توجه به واقعیتهای موجود برای از سرگیری و بهبود روابط موانعی نیز برای عادی سازی روابط وجود دارد. در طول سه سال گذشته با توجه به شکلگیری فضای ضد اسرائیلی در ترکیه و با تبلیغات عمدی رسانههای عمدتا دولتی و اسلامگرا علیه صهیونیزم و اسرائیل فاصله زیادی بین آنها ایجاد شده است. البته قبل از این اسرائیل در بین مردم ترکیه منفور بود ولی هیچگاه به حدود 90 درصد نرسیده بود. از طرفی بنا به افشاگریهای سایت ویکی لیکس شخص اردوغان از اسرائیل و صهیونیستها متنفر بوده و علنا اظهاراتی نیز در این مورد داشته است، لذا با توجه به موارد یاد شده بعید است روابط 2 کشور بتواند به حالت سابق برگردد.
در حال حاضر با توجه به شرایط ویژه منطقه و فشار آمریکا برای بهبود روابط، اسرائیل تن به عذرخواهی داده و ترکیه نیز با اندکی تعدیل و کاهش انتظارات از این اقدام استقبال نموده است ولی هنوز یخ روابط شکسته نشده و سفیران دو کشور به محل کار خود برنگشته اند. از طرفی اصرار اردوغان بر انجام سفر رسمی به نوار غزه موجب اعتراض آمریکا، اسرائیل و مقامات حکومت خود گردان فلسطین شده است و پس از عذرخواهی اسرائیل نیز نتوانستند اردوغان را منصرف کنند.
ترکیه در اقدام غیرمنتظرهای و پس از عذرخواهی اسرائیل اعلام کرد به فلسطین سفیر اعزام خواهد کرد. با این اقدام ترکیه اولین کشور در جهان است که نمایندگی خود در رام الله را به سطح سفارت ارتقاء و به فلسطین سفیر اعزام مینماید. در واقع با این اقدام ترکیه خط قرمز اسرائیل را رد کرده است. البته بعید است این اقدام ترکیه بدون هماهنگی با آمریکا و اسرائیل صورت گیرد و شاید این بخشی از توافقات یاد شده بین طرفین باشد؛ که با عنوان معامله بزرگ از آن یاد میشود.
دورنمای رویداد:
عواملی همچون بحران سوريه، برنامه هستهاي ايران، فشار آمریکا، سرسختی ترکیه بر مواضع خود، مذاکره دولت ترکیه با پ.ک.ک برای خروج از ترکیه، برکناری لیبرمن از جمله عوامل موثر در عذرخواهی اسرائیل بود. بنظر میرسد معامله بزرگی بین آمریکا، اسرائیل و ترکیه صورت گرفته و عذرخواهی نیز بخشی از آن بوده است. اعزام کمکهای انساندوستانه به غزه با همکاری اسرائیل، تاکید اردوغان بر انجام سفر ماه می به غزه علیرغم مخالفت آمریکا، اسرائیل و تشکیلات خودگردان فلسطین، اعزام سفیر به رام الله و عدم تبادل سفیر بین اسرائیل و ترکیه آینده رابطه دو کشور را پیچیده کرده است. با این اوصاف انتظار میرود رابطه 2 کشور رو به بهبودی گذاشته ولی این دو کشور در عرض 3 سال گذشته بحدی از هم دور شدهاند که برگشت به نقطه اول در کوتاه مدت بعید بوده و ترکیه در تعیین و سمت دهی به روابط نسبت به گذشته جسورتر شده است.
