کامران کرمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
روابط تهران- ریاض آبستن تحولات تازه ای است. از تمایل به میانجیگری کویت و عمان برای آغاز گفت وگوها تا تایید مذاکرات سری میان ایران و عربستان. در تازه ترین تحول هم سعود الفیصل وزیر امور خارجه عربستان از محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران برای سفر به ریاض دعوت کرده است.بنظر می رسد که دو طرف آمادگی لازم برای شکل دادن به فضای جدیدی از تعامل در دیپپلماسی منطقه ای خود را داشته باشند که در صورت تحقق می تواند به یک دهه تنش های پیدا و پنهان پایان دهد و فصل تازه ای از تفاهم را در همکاری های منطقه ای به وجود آورد. تاکید دستگاه دیپلماسی ایران بر گسترش روابط با همسایگان بویژه روابط با عربستان سعودی موضوعی است که به زعم ناظران و تحلیلگران سیاسی، توانست در بحبوحه تحولات خاورمیانه، ضمن تقویت روابط دوجانبه به تقویت جبهه منطقه ای به عنوان بازوی دیپلماسی هسته ای ایران نیز کمک شایانی کند. از آنجا که ایران و عربستان شاخص های قدرت منطقه ای را دارا می باشند، هر گونه تفاهم بر سر موضوعات منطقه ای می تواند بر فضای امنیت منطقه ای هم تاثیرگذار باشد. بهبود روابط ایران و عربستان می‌تواند بر مسائل عراق، سوریه، افغانستان، بحرین، یمن و پاکستان نیز تاثیر بگذارد.در این نوشتار با ذکر نشانه های موجود به تبیین روابط ایران و عربستان در افق جدید اشاره شده است.
واژگان کلیدی: ایران، عربستان، گفت وگوهای دوجانبه، دیپلماسی منطقه ای، امنیت منطقه ای
تحلیل رخداد
روابط ایران و عربستان به دلیل تاثیرپذیری از عوامل داخلی و منطقه ای ماهیتی رقابتی دارد و هرگونه تحلیل برای ارزیابی دقیق از سنجش این رابطه متاثر از این فضای رقابت منطقه ای است. به بیان بهتر ادراک واقع بینانه از روابط دو بازیگر نظام منطقه ای خاورمیانه می بایست در چارچوب همکاری در درون رقابت تعریف شود. بر این اساس تفسیر متفاوت از اسلام، تعاریف نه چندان همسو از امنیت منطقه ای، موازنه منطقه ای، و حوزه های مداخله ژئوپلیتیک از عمده ترین عواملی است که باعث گردیده تا طیف موضوعات برای تفاهم و گفت وگو پراکنده و متغیر باشد. از اینرو و در این چارچوب آنچه واقعی بنظر می رسد شکل دادن به فضای همکاری در فضای رقابت است که نمونه آن را می توان در دوران سازندگی و اصلاحات در ایران سراغ گرفت که در تفاهم نامه امنیتی خود را جلوه گر ساخت. همین توافقنامه می تواند منبعی برای شکل دادن به همکاری های جدید با تعاریف جدید باشد.
از سال ها پیش تاکنون، همواره این نکته مورد اشاره تحلیلگران اوضاع خاورمیانه بوده که ماهیت روابط ایران و عربستان سعودی به عنوان دو کشور مهم و تأثیرگذار، یکی از مهم ترین عناصر تعیین کننده ساختار سیاسی و امنیتی این منطقه به شمار می رود.
پس از روی کار آمدن دولت یازدهم و پیشرفت ایران در مذاکرات هسته ای با غرب و به ویژه امضای توافقنامه ژنو، روابط ایران و عربستان سعودی دستخوش تحولاتی شده است.بنظر می رسد که با کنار رفتن بندر بن سلطان از ریاست استخبارات عربستان و همچنین تعدیل رویکرد عربستان به بحران سوریه نشانه های مثبتی از تمایل دوطرف برای تن دادن به گفت وگوهای جدی و انتقادی فراهم شده باشد، که با دعوت سعود الفیصل از ظریف برای سفر به عربستان بیش از پیش می توان پیام این نشانه ها را درک نمود.
دعوت شاهزاده سعود الفیصل از ظریف برای سفر به عربستان نشانگر این مسئله است که طرف سعودی هم در ماه های اخیر پیشرفت هایی را در خروجی تصمیمات خود برای تعامل با تهران پیدا کرده است. در این چارچوب الفیصل با اشاره به اینکه ریاض آماده گفت وگو با تهران است، تاکید کرده است که ما از ظریف دعوت کرده ایم تا هر زمان مناسب دانست به ریاض سفر کند.
پیشتر رسانه های عربی همچون النشره لبنان این مطلب را افزودند که ریاض تماس های سری با تهران از طریق عمان را تایید کرده است. موضوعی که بن علوی وزیر امور خارجه عمان هم بر آن تاکید کرد و گفت که مسقط حاضر است، میان دو کشور وساطت کند. آنچه که می توان در این چارچوب مطرح کرد بحث محورهای رایزنی ها و گفت وگوهای تهران و ریاض است که بنظر می رسد، لبنان و انتخاب رئیس جمهور در این کشور به عنوان عرصه ای برای توافقات احتمالی در روابط ایران و عربستان درآمده است و امکان موفقیت تماس های ایران و عربستان وجود دارد. لبنان می تواند فضایی را فراهم آورد که دیگر موضوعات منطقه ای هم در این سطح مطرح گردد، که هر چند عمق و دامنه این موضوعات تعیین خواهد کرد که تا چه حد این نقاط اختلافی می تواند قابلیت طرح و بررسی در گفت وگوهای احتمالی را داشته باشند.
در این میان می باید به نکته مهم دیگری اشاره نمود و آن این است که تمایل آمریکا به بهبود روابط عربستان در طی روزهای اخیر مطرح شده است و روزنامه لبنانی الدیار این موضوع را مطرح نموده که تمایل اخیر سعودی ها برای گشایش در برابر ایران و حمایت از جریان اعتدال در ایران، بر اساس توصیه باراک اوباما است. هر چند که جان کری وزیر امور خارجه آمریکا این موضوع را رد کرده و گفت که آمریکا در این میان نقش تشویقی را ایفا نمی کند، اما قطعا باز شدن دریچه های دیپلماسی می تواند راه گشا باشد.
حال با توجه به این متغیرهای موجود می توان گفت که نشانه های بروز کرده در روابط ایران و عربستان می تواند با توجه به تاکیدات دستگاه دیپلماسی مبنی بر گسترش روابط با همسایگان و همچنین تمایل مقامات سعودی، منجر به گشایش در روابط متقابل گردد که می تواند بر سطح و دامنه موضوعات منطقه ای تاثیرگذار باشد.
دورنمای رخداد
به زعم تحلیلگران سیاسی حرکت عربستان در دعوت از وزیر امور خارجه ایران، در حقیقت به نوعی پذیرفتن واقعیات موجود منطقه است و نه صرفا تلاش برای یافتن راه حلی برای اختلافات فیمابین. هر چند در این چارچوب هم تلاش می شود تا برخی از نقاط اختلاف زا و تنش زا مدیریت گردد. می توان گفت که در اوضاع کنونی، سعودی ها با سه مسأله داخلی، منطقه ای و بین المللی مواجه اند. در داخل با تحولات قدرت و جانشینی روبه روست؛ در سطح منطقه طیف موضوعاتی که قابلیت و پتانسیل تنش زایی داشته باشند زیادند، و در عرصه بین المللی، مسأله اصلی عربستان با آمریکاست. این مجموعه مسائل باعث گردیده تا در ادراک رهبران عربستان این واقعیت جانمایی کند که همکاری عربستان با ایران در این مقطع ضروری است.
البته باید به این مسئله مهم هم اشاره نمود که ساده انگارانه است که سردی موجود میان روابط دو کشور به سادگی گرم شده و بهبود یابد و به توافق گسترده ای میان دو دولت منجر شود. می توان گفت که دو بازیگر منطقه ای، نقاط امنی را برای تعامل اولیه پیدا خواهند کرد، اما شاهد یک معامله بزرگ که به ثبات در طیف موضوعات بیانجامد، نخواهیم بود. اما از آنجا که به دلایل گوناگون، هر دو کشور نیاز به آرام کردن فضای موجود دارند، گزینه بهبود روابط به عنوان گزینه ای جدی روی میز خواهد بود.
در این چهارچوب، به نظر می رسد که شیوه حل و فصل بحران سوریه، کلید تنش زدایی در روابط ایران و عربستان باشد، به توافق رسیدن دو کشور بر سر شیوه حل و فصل بحران سوریه، می تواند راه را برای حل اختلافات آن ها در دیگر بخش های منطقه نیز هموار کند. همچنین خودداری از دامن زدن به تنش ها و احیای تفاهم نامه امنیتی از جمله عواملی است که می تواند آغازی برای این فرایند پیچیده باشد.
