دکتر جعفر حق پناه
کارشناس ترکیه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
ایران و ترکیه به رغم اختلاف نظر در مسائل مختلف، توان بالایی در تنظیم مجدد و حفظ مناسبات در مواقع بحرانی دارند. در این زمینه لازم است نگرش منطقی در تنظیم روابط حاکم شود و به جای اتخاذ مواضع احساسی، شاید لازم باشد به مسائل از دریچه منافع طرف مقابل نگاه شود تا پذیرش برخی واقعیت ها آسان تر باشد.یادداشت زیر در همین زمینه است:
واژگان کلیدی: ایران و ترکیه ،روابط ایران و ترکیه، مناسبات ایران و ترکیه، فرصت ها دوران نوین روابطایران و ترکیه ، چالش های دوران نوین روابطایران و ترکیه
روابط ایران و ترکیه در می توان در یک فرایند یک ساله باز شناسی کرد. مرحله ی اول از بدو انتخابات ریاست جمهوری در ایران و انتخابات روحانی تا استقرار دولت جدید و سفر اقای روحانی به نیویورک و مشخص شدن سیاست های خارجی دولت یازدهم تقریبا تا اوایل پاییز را در بر میگیرد.در این مقطع زمانی ،روابط دو کشور هم چنان تحت الشعاع سردی روابطی است که از دوره های گذشته، به وجود آمده بود . به خصوص تحت الشعاع بحران سوریه ،روابط دو کشور در عراق و همین طور افت روابط در سطح اقتصادی، به دلیل مسئله ی تحریم ها و مشکلاتی ایران (به خاطر اینکه پولی برای اختصاص دادن به حوزه های اقتصادی نداشت) و همین طور مشکلات ترکیه بود.
در این دوره تقریبا برجستگی خاصی در بین روابط دو کشور نمی بینم. یعنی در حالی که در بسیاری از کشورهای همسایه ی ما در سطح رئیس جمهور یا رئیس یکی از قوا در مراسم تحلیف دولت یازدهم حضور داشتند ترکیه فقط در سطح وزیر خارجه هیئت نمایندگی شرکت کرده است . این مرحله ای است که در واقع هنوز دو کشور، در حال فراهم آوردن شرایط اولیه بودند و ترکیه در صدد بود ببیند که ،ایران میخواهد چه موقعیت و رویکردی را دنبال کند. اما به تدریج که دولت یازدهم شروع به کار کرد و حدود سیاست کاری اش در مورد تنش زدایی و حرمت شکنی در پرونده ی هسته ای اولویت داشت ترکیه از اولین کشورهایی بود که در وهله ی اول سعی کرد خودش را با این شرایط جدید هماهنگ کند .به نظر من این مرحله از اوایل پاییز شروع میشود و با سفر آقای اردوغان به تهران ادامه پیدا میکند. این دورانی است که هر دو طرف در حال فراهم اوردن مقدمات گسترش روابط هستند. در همین مقطع در پاییز سال 92ملاقات مکرری بین وزرای خارجه هردو کشور صورت گرفت.
همین طور ترکیه به حل و فصل پرونده ی هسته ای ایران و توافق ژنوبه گونه ای مسرت آمیز استقبال کرد .این ها همه آغاز حرکت مثبت در روابط متقابل است که نقطه ی اوج آن سفر زمستانی آقای اردوغان به تهران بود. سفری با هیئت بلند پایه ی اقتصادی بود. مقام ترکیه ای جزءاولین رؤسای کشورهایی بودن که به تهران آمد و به نظر بنده آن سفر ،در واقع به معنای پایان بخشیدن به یک دوره ای از سردی و فرود روابط و نزدیک شدن بیشتر مواضع هر دو کشور در برخی مسائل منطقه ای بود. البته این به معنای حل و فصل همه ی دید گاههای مخالف ، بین دو کشور به خصوص در مورد مسائل منطقه ای نبود. به هر حال این سردی سه سال گذشته روابط ،کم و بیش به گرمی روابط تبدیل شد. موافقت هایی که اخیرا دو کشور با هم در خصوص تشکیل شورای عالی و همین طور مقدمه چینی.برای گسترش روابط اقتصادی و دیدارهایی که اقای اردوغان با رئیس جمهور و رهبری و غیره داشتند بسیار مهم بود.همین طور، طرح همکاری هایی در حوزه ی دفاعی برای اولین بار بین دو کشور مطرح شد .در این شرایط مناسب فکر میکنم که دور سوم روابط از اواخر زمستان تا الان کلید خورده و این هم بالفعل شدن این موافقت ها و تلاش برای بالفعل کردن این ظرفیت ها است. در این مقطعی که تا الان ادامه دارد ، همچنان مناسبت های دو کشور گرمتر میشود .هیئت های متعددی تردد دارند.
سفر آقای روحانی به ترکیه اولین سفر بعد 18 سال از جانب ایران در سطح رئیس جمهور به ترکیه است. میدانیم که دردوره آقای خاتمی و احمدی نژاد اگرچه مقامات رؤسای جمهور سفر به ترکیه داشتند اما برای دیدار از ترکیه نبود بلکه برای شرکت در اجلاس کنفرانس اسلامی ،اجلاس مربوط به حوزه های دیگری بوده است که این سفرها انجام میشد .به هر حال این سفر به نوبه خودش بسیار مهم است. برای اولین بار شورای عالی برای روابط دو کشور تشکیل شد و برای اولین بار ترکیب هیئت ایرانی بیشتر اقتصادی و متشکل از بخش خصوصی است. همچنین حجم موافقت نامه و تأکید بر حوزه ی انرژی ،تجارت و ترانزیت از موارد قابل توجه هست.
مهم ترین فرصت های گوناگون روابط دو کشور در شرایط کنونی
در شرایط کنونی و صرف نظر از ملاحظات همسایگی (که ربطی به یک دولت خاص در ایران و ترکیه ندارد )دو کشور باید باهم روابط را داشته باشند .اما مهم ترین درعامل گشایش در پرونده هسته ای ایران است و خود به خود یک فضای عملیاتی را هم مانور فوق العاده ای برای سیاست های خارجی ایران دارشته که بتواند فارغ البال در همه ی عرصه ها عمل بکند. یعنی محدودیت هایی که باعث می شد که ما همیشه در مورد پایین دست قرار بگیریم و ناچار شویم که امتیازهای بیهوده ای به کشورها، از جمله ترکیه بدهیم الان وجود ندارد. در واقع ترکیه از این ناحیه سود بیشتری می برد. چون همسایه ی ماست .قطعا اگر تحریم ها کاسته شود. در میان همسایگان ایران بیشترین سود را ترکیه خواهد برد و بعد از آن دبی و امارات. از این بابت طبیعتا مسئله ی مذاکرات هسته ای و توافقاتی که ایران داشته به نوعی نشانگر این است که ایران روابط خارجی خودش را باز تعریف کرده است.
مهم ترین چالش های کنونی گسترش روابط دو کشور
روابط ترکیه و ایران با روابط فرانسه و آلمان در اروپا مقایسه میشود. ایران و ترکیه اقتصاد های چندان مکملی ندارند . درست است که ترکیه می تواند برخی از نیازهای ایران را برای ورود برخی از اقلام صنعتی ،خدماتی ، سرمایه ای و جلب سرمایه گذاری خارجی تامین کند اما به هر حال ایران نیازهای اقتصادی بیشتر و نیاز های دیگری دارد که ترکیه نمی تواند پاسخگو باشد . و از طرفی ترکیه بازار های دیگری هم دارد که شاید ایران ظرفیت آن را نداشته باشد. همچنین هنوز بازارهای دو کشور وصل نشده اند. محدودیت هایی که در ایران به لحاظ قوانین سرمایه گذاری ،بیمه، بانکی و…هست دست خیلی از کشورها را می بندد . در سطح کلان اقتصادی در روابط با ایران ،ترکیه هم یکی از این کشورهاست . این امر چالشی جدی است. از طرفی ایران نمی خواهد در حد وسیع به بازار ترکیه ،منابع ترکیه و سیستم مالی ترکیه وابسته شود. اما در حوزه ی اقتصادی با توجه به اینکه ترکیه در حال حاضر در شرایط متنوع سازی منابع انرژی خود است و نمی خواهد وارد کننده انرژی از ایران باشد و به دنبال گرفتن تخفیف است. این هم ازجمله درخواست های ترکیه است که در یک سفر هم مطرح شد و مهم است. اما به هر حال این مشکلی است که وجود دارد. اما اگر از اقتصاد بگذریم در حوزه ی سیاست و امنیت هم در روابط دو جانبه هنوز برخی مسائل باقی مانده است . این موارد در حوزه ی منطقه ای به اوج خودش می رسد. به هر حال اختلاف هایی که دو کشور در مسائلی مثل عراق و به خصوص مسئله ی سوریه دارند کمرنگ شده اما از بین نرفته است.
چشم انداز روابط کوتاه مدت دو کشور
من فکر میکنم که در یکسال آینده ترکیه با مسائل اقتصادی مثل انتخابات و قانون اساسی جدید و تحولاتی که به خاطر مسئله ی انتخاب اولین رئیس جمهور روبروست . به هر حال شاید برخی بحران های داخلی ترکیه هم به نوعی مقامات ترکیه را هم مشغول کند. اما فکر می کنم مشکلات منطقه ای هم به گونه ای است که به هر حال آمیزه ای از رقابت و همکاری در روابط ایران و ترکیه واقع شود. در حال حاضر در عراق ،ترکیه در بخش اقتصادی رقیب ماست و در بحث جمعیتی ناچار است با ایران همکاری کند .با این و جود روابط دو کشور رو به رشد خواهد بود.
