فرصت های همکاری ایران و عربستان سعودی در حوزه اقتصاد، ژئوپلیتیک و محیط زیست

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

پس از هفت سال قطع روابط در 10 مارس 2023 با میانجیگری «چین»؛ «ایران» و «عربستان سعودی» برای از سرگیری روابط بین خود توافق کردند. البته از سال 2021 تهران و ریاض گفتگوی های پراکنده ای را با میانجیگری «عراق» و «عمان» آغاز کرده بودند. اما با کاهش نفوذ ایالات متحده امریکا در امور خاورمیانه، چین در راستای اجرای پروژه بزرگ ژئواکونومیک خود در تلاش است تنش ها را در منطقه خاورمیانه بزرگ تعدیل نماید از این رو توافق حاضر گامی در جهت تحقق اهداف 2030 چین در نظر گرفته می شود (1).

در این توافق نامه ضمن «احترام به حاکمیت کشورها» و «عدم مداخله در امور داخلی»، بر گسترش همکاری و کمک برای دستیابی به امنیت، ثبات و رفاه در منطقه، بازگشایی سفارتخانه ها در ریاض و تهران و کنسولگری ها در جده و مشهد، هماهنگی فنی برای از سرگیری پروازها و تسهیل در صدور ویزا و یا تلاش برای انجام هر کاری که ممکن است بر موانع پیش روی ارتقاء همکاری تاثیر بگذارد، تاکید شده است(2).

علاوه بر اینکه تنها یک روز پس از اعلام توافق بین ایران و عربستان سعودی ارزش ریال بیش از 10 درصد تقویت شد، موجب رضایت نسبی بسیاری از کشورهای منطقه به خصوص کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس نیز گردید چرا که این اقدام مهم نشان دهنده کاهش قابل توجه تنش های منطقه ای ناشی از رقابت پرهزینه بین ایران و عربستان سعودی در آینده است و فرصت های را برای گسترش همکاری های امنیتی-ژئوپلیتیکی به وجود می آورد. به طور مثال ایران نسبت به عربستان سعودی علاوه بر نفوذ سیاسی قابل توجه از روابط نزدیک مذهبی، اقتصادی و فرهنگی با مردم عراق برخوردار است. از این رو توافق عربستان سعودی و ایران پتانسیل کاهش تنش در عراق را دارد و احتمالا تنش زدایی سعودی-ایرانی موانع سیاسی را که بر سر راه سرمایه گذاری سعودی ها در عراق قرار دارد، برطرف کند. از سوی دیگر ایران امیدوار است استفاده از اصول عدم مداخله و احترام به حاکمیت ذکر شده در بیانیه مشترک با عربستان سعودی به عنوان دستاویزی برای جلوگیری از ظهور یک ائتلاف امنیتی ضد ایرانی در سطح منطقه باشد، طرحی که اسرائیلی ها در حال انجام آن هستند. البته این توافق نشان داد که تلاش طولانی مدت اسرائیل برای رویارویی با ایران و تضعیف توافق هسته ای 2015 نتیجه معکوس داشته است. اگرچه احساس انزوای فزاینده می تواند رهبران اسرائیل را وادار کند تا تهدیدات خود را برای اقدام علیه برنامه هسته ای ایران افزایش دهند (3).

بنابراین، بهبود روابط بین تهران و ریاض می تواند بر سیاست و ژئوپلیتیک در سراسر خاورمیانه بزرگ تأثیر بگذارد(4). به طور کلی این توافق به ایران کمک می کند تا دستاوردهای خود را در سوریه، عراق و لبنان تثبیت کند. ضمن اینکه تهران معتقد است از طریق توافق با عربستان سعودی می‌تواند از مواجهه با یک بحران بزرگ منطقه‌ای اجتناب کند و در عین حال با کمک عربستان سعودی تنش‌ها را با ایالات متحده امریکا و اسرائیل بر سر موضوع هسته‌ای مدیریت نماید. از سوی دیگر ثبات در کل منطقه خاورمیانه بزرگ برای عربستان سعودی بیشترین اهمیت را دارد زیرا رقابت پرهزینه مزایای اقتصادی ندارد(5). عربستان سعودی و ایران احتمالاً متوجه شده‌اند که رویارویی‌ها در دو دهه گذشته نتوانسته‌ برای آنها منافع اقتصادی یا سیاسی به همراه داشته باشد و البته هیچ یک به هدف ایجاد نظم منطقه‌ای مطلوب مدنظرشان دست نیافته‌اند(6). 

به هر حال عربستان سعودی نقش برجسته ای در جهان عرب ایفا می کند، بنابراین انتظار می رود توافق تهران با ریاض مقدمه ای برای همکاری بیشتر با سایر کشورهای عربی همسایه ایران باشد و این یک فرصت استثنایی برای این کشور است تا انزوای بین المللی ناشی از تحریم ها را کاهش دهد(7). ایران امیدوار است توافقی پایدار ایجاد کند که به مرور زمان منجر به آشتی با شورای همکاری خلیج فارس، ارتقاء همگرایی منطقه‌ای و کمک به کاهش یا پایان تنش در مناطق بحرانی خاورمیانه بزرگ شود(8).

در خصوص مسائل اقتصادی-تجاری یکی از زمینه های اصلی فرصت همکاری بین عربستان سعودی و ایران سرمایه گذاری در بخش انرژی ایران است. این امر ممکن است منجر به همکاری بیشتر ایران با سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) شود، زیرا کشورهای عضو این سازمان آگاه هستند که گاهی اوقات برای رسیدن به اجماع نیاز به مصالحه دارند. در این شرایط با توجه به ذخایر عظیم نفت و گاز، مهم‌ترین هدف ایران بازیابی جایگاهش در اوپک است زیرا سطح فعلی صادرات نفت مطابق با استانداردهای این کشور نیست. با وجود چالش ها، هر دو کشور دارای ذخایر نفت-گاز قابل توجهی هستند و می توانند از سرمایه گذاری مشترک و مشارکت بهره مند شوند. ضمن اینکه افزایش سرمایه گذاری در حوزه بالادستی صنعت نفت ایران – از جمله اکتشاف، توسعه و بهره برداری از میادین نفت و گاز – از آنجایی که میانگین سن زیرساخت های نفتی ایران بالاست و میادین اصلی نفتی وارد نیمه دوم عمر اقتصادی خود می شوند، حائز اهمیت است. البته در صورت ادامه تحریم های ایران، عربستان سعودی ممکن است به خرید برخی از محصولات پتروشیمی ایران علاقه مند شود به طوری که محصولات اولیه پتروشیمی را از آنجا خریداری کرده و به محصولات نهایی تبدیل کرده و در بازار بفروشد و درآمد حاصل از چنین فروش هایی می تواند برخی از پرداخت های معوقه فوری ایران را پوشش دهد. به هر حال قیمت بالای نفت به پادشاهی سعودی اجازه می دهد تا برنامه های توسعه اقتصادی خود را پیش ببرد(9).

یکی دیگر از فرصت های همکاری بین ایران و عربستان سعودی در زمینه محیط زیست است. یکی از مهمترین سرمایه گذاری ها در این زمینه می تواند در بخش انرژی های تجدیدپذیر باشد که در آن عربستان سعودی مزیت رقابتی بیشتری نسبت به ایران دارد. ریاض طرحی بلندپروازانه را برای توسعه بخش انرژی های تجدیدپذیر با هدف کاهش اتکاء به نفت و گاز و تنوع بخشیدن به ترکیب انرژی خود آغاز کرد. از این رو منابع انرژی تجدیدپذیر فرصتی را برای همکاری و سرمایه گذاری دو کشور در فناوری های انرژی پاک ایجاد می کند که می تواند از سطح آلودگی های ناشی از سوخت فسیلی بکاهد و تغییرات آب و هوایی در منطقه را تا حدی کنترل نماید. ضمن اینکه از طریق احیای برجام و لغو تحریم‌ها، ایران می‌تواند از منابع مالی شرکت‌های سعودی برای تکمیل پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر برای حل مشکل قطعی برق در فصل تابستان استفاده کند.

همچنین سرمایه گذاری در بخش های آب، کشاورزی و تولیدات دامی-لبنی ایران، مورد توجه عربستان سعودی قرار دارد. این در حالیست که عربستان سعودی با سرمایه گذاری ایران در مزارع مشترک مشکلی ندارد، اما بدون منابع مالی و فناوری شرکت های خارجی، ایران نمی تواند برداشت خود را از این مزارع مشترک افزایش دهد.  لازم به ذکر است که بانک های سعودی به دلیل موضوع«FATF» امکان سرمایه گذاری مستقیم در ایران را در قالب اعتبار اسنادی ندارند با این حال، سرمایه گذاران بالقوه ممکن است سهام شرکت های ایرانی فعال در بخش های هدف را خریداری کنند(10).

همچنین توافق بین ایران و عربستان سعودی فرصت های بی نظیر را در بخش صنعت توریسم و استفاده از میراث تاریخی و فرهنگی به عنوان یک عامل وحدت بخش بین دو کشور به وجود خواهد آورد، چراکه هم در ایران و هم در عربستان سعودی اماکن مذهبی و تاریخی بسیار مهمی قرار دارند که در کنار مناظر طبیعی و شهرها و روستاهای باستانی می توانند گردشگران را جذب کنند(11).

به گفته مقامات سعودی «فرصت‌های زیادی در ایران وجود دارد و ما فرصت‌های زیادی را برای آنها فراهم می‌کنیم تا زمانی که حسن نیت ادامه داشته باشد»(12). متقابلا مقامات ایرانی نیز در نظر دارند در اولین گام از سرگیری روابط اقتصادی تجارت سالانه با ریاض را به یک میلیارد دلار برساند. ضمن اینکه ایران و عربستان سعودی طی سال‌ها تجارت دوجانبه نداشته‌اند، اما سال گذشته در بحبوحه تلاش‌های دو کشور برای کاهش تنش، ارزش صادرات ایران به پادشاهی سعودی به 15 میلیون دلار رسید. صادرات ایران به عربستان سعودی در سال مالی 2021-2022 کمتر از 42000 دلار بوده است. این رقم در هشت ماهه نخست سال گذشته به 377 هزار و 309 دلار رسید. در حال حاضر ایران و عربستان سعودی در مجموع 7 جلسه کمیسیون مشترک اقتصادی برگزار و 20 سند تجاری و همکاری مبادله کرده اند. به هر حال به اعتقاد اغلب کارشناسان بازار عربستان سعودی می‌تواند فرصت‌های بزرگی را برای ایران فراهم کند (13). 

چشم انداز

با توجه به اینکه رقابت ایران و عربستان سعودی برای دهه‌ها ادامه دارد و هر دو کشور برای نفوذ و تسلط منطقه‌ای در خاورمیانه بزرگ با هم رقابت خواهند داشت اما کماکان فرصت های همکاری در زمینه های اقتصادی-تجاری نسبت به دیگر مسائل به توسعه ثبات و امنیت روابط ایران و عربستان سعودی کمک می کند. به خصوص سرمایه گذاری در بخش کشاورزی، توسعه زیرساخت های حمل و نقل زمینی-ریلی و دریایی، استفاده از کریدورهای بین المللی ایران برای دسترسی به بازار کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، استفاده از نیروی کار ارزان، همچنین استفاده از قدرت نرم طرفین برای رفع معضلات منطقه ای، تاسیس شرکت و بنگاههای اقتصادی اعم از خصوصی و دولتی در زمینه صادرات غیرنفتی، و ایجاد و توسعه بازارچه ها- مراکز تولیدی مشترک، مجموعه فرصت های همکاری بین ایران و عربستان سعودی اند که دو کشور می توانند از آن در جهت تامین منافع ملی و ثبات منطقه ای استفاده نمایند.

کلید واژگان: ایران، عربستان، اقتصاد، امنیت، توافقنامه، چین، مریم وریج کاظمی

1.https://www.aljazeera.com/news/2023/4/6/saudi-arabia-iran-agree-to-continue-efforts-to-establish-ties

2.https://iranprimer.usip.org/blog/2023/mar/10/iran-and-saudi-arabia-restore-ties

3.https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iran-saudi-arabia/impact-saudi-iranian

4.https://www.aljazeera.com/news/2023/3/10/iran-and-saudi-agree-to-restore-relations

5.https://www.thecairoreview.com/essays/the-strategic-calculus-behind-the-saudi-iranian-agreement

6.https://mepc.org/commentary/exploring-possibility-saudi-iran-alliance

7.https://country.eiu.com/article.aspx?articleid=1592871142&Country=Saudi+Arabia&topic=Politics&sub_1

8.https://www.mei.edu/publications/how-tehran-views-iranian-saudi-agreement

9.https://carnegieendowment.org/2023/03/30/riyadh-s-motivations-behind-saudi-iran-deal-pub-89421

10.https://trendsresearch.org/insight/saudi-arabia-iran-normalization-and-possible-bilateral-energy-relations

11.https://www.stimson.org/2022/cultural-exchange-and-the-prospects-for-inter-societal-relations-between-saudi-arabia-and-iran

12.https://www.cnbc.com/2023/03/15/saudi-arabia-could-invest-in-iran-very-quickly-finance-minister.html

13.https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/117683/iran-eyes-1-billion-annual-trade-with-saudi-arabia-khandouzi