احمد مرجانی نژاد
پژوهشگر مسائل تركيه
هواداران و جریان های حامی حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
طراحان تئوري پان‌ترکیسم؛ متفکران تحت سلطۀ روسیه و يا منورالفكر هاي دارای خاستگاه عثمانی ؛ ترکیه؛ بودند. در حالی‌که متفکران روسیه‌ای بیش از هر چیزی دغدغۀ حفظ سرزمین، زبان و یا فرهنگ مورد ادعای خود را در برابر استیلای روس‌ها و ایستادگی در برابر فرایندروسی‌سازی داشتند، متفکران ترکیه‌ای، در دوران دشوار و مشقت بار گذر از عثمانی به ترکیۀ نوین ، بلندپروازی‌های ناکام عثمانیان را در مرزهای شرقی تا سرزمین‌های دوردست افسانه‌ای ؛ دستمایۀ ادعاهای خود می ساختند.چنانچه اسماعیل بیگ گاسپرینسکی (اسماعیل بی گاسپرالی) (1851ـ1914م)، اصلاح‌گر تاتار ؛ ساکن باغچه‌سرای در کریمه ؛ بنیانگذار مدارس اصول جدید ؛ با روزنامۀ ترجمان و لوگوی آن: ((زبان واحد، اندیشۀ واحد، عمل واحد)) بنیانگذار اندیشۀ پان‌ترکیسم در منطقه مسلمان نشین تحت سلطه روس ها است و ضیا ءگوک‌آلپ ؛ نوزایی ملی ترک را در دولت عثمانی تبلیغ می‌کرد.
واژگان کلیدی: عوامل و ابزارهای پان ترکیسم در خارج از ترکیه، دامنه نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، پان ترکیسم ، ترکیه، قدرت پان ترکیسم
عوامل و ابزارهای تاثیرگذاری حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
ریشۀ مشترك همۀ گروه هاي تركی زبانِ ساكن اتحاد جماهير شوروي سابق ؛ در دو مسئله جريان داشت: 1- مقابله با روسی شدن كه رنگ ملی – نژادی داشت
2- اتحاد اسلامی؛ در برابر فشار كلیسای مسیحی ارتدكس روس كه رنگ دینی داشت.
در راستاي اشاعه ایده پان ترکیسم ؛ در منطقه آسياي مركزي ؛ قفقاز ؛ فعاليت هاي سازمان امور ديانت جمهوري تركيه ؛ مراكز و موسسات آموزشي؛ تبليغي وابسته به فتح الله گولن ؛ موسوم به ” نورجیلر” ، حركت هاي جنبش مذهبي سلیمانیه ؛ فعاليت هاي گسترده ” آژانس توسعه جهان ترك ” ؛ تحت حمایت آنکارا و با هدف راهبردي گسترش تفکرات پان ترکیستي ؛ اتحاد تركان ؛ تحقق مي يابد . برخي پژوهشگران معتقدند ؛ قرقيزستان در آسیای مرکزی ؛ به عنوان پایگاه گسترش این تفکرات در دیگر کشورهاي منطقه ؛ محسوب مي گردد . ديگر عوامل و ابزار ها تاثیرگذاری حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه عبارتند از :
نزدیکی قومی و مذهبي
نزاع هاي هويتي
چالش های عقیدتی
انعطاف پذيري برخي مقامات مسئول
قوانین ضعیف و ناکارآمد داخلي كشور ها
اعطاي امتيازات متنوع ؛ بويژه مالي ؛ رشوه
بهره مندي از خویشاوندان و بستگان افرادی که در دستگاه های دولتی مسئولیتی دارند
حمايت هاي اقتصادي
حمايت هاي آموزشي ( علمي ؛ دانشگاهي ) ؛ بهداشتي ؛ درماني ؛ توسعه فناوري مدرن
حمايت هاي نظامي
تاثیرات سیاسی حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
پان تركیسم بر مبنای وحدت زبانی و پان تورانیسم بر وحدت سرزمینی ترك زبان بناء شده است. پان ترکیسم ؛ به مثابه : ایدئولوژی ملی گرا ؛ جنبشی سیاسی ـ فرهنگی ؛ خواهان وحدت فرهنگی، زبانی و سیاسی تمامی ترکاني است که براساس زبانهای خویشاوند، تبار، تاریخ و سنن مشترک قابل شناسایی اند. جمهوري ترکیه از بدو استقلال جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز همواره در پی ایفای نقش رهبری این کشورها بوده است. در این راستا، ایده تشکیل اتحادیه کشورهای ترک زبان از سوي دولت مردان وقت ترکیه در سال 1992.م مطرح شد، اما به دلیل عدم تطابق ایده آل های رهبران وقت دولت آنکارا با واقعیت های سیاسی جاری جمهوری های دو سوی خزر و نیز معادلات حاکم بر منطقه، این ایده خیلی زود به دست فراموشی سپرده شد و پس از آن بود که پیشنهاد تأسیس شورای همکاری کشورهای ترک زبان را «نورسلطان نظربایف»، رئیس جمهور قزاقستان، در نشست آنتالیا ( 2006 .م ) مطرح کرد. این پیشنهاد در سال 2009 .م از سوی سران کشورهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه در توافق نهایی نهمین نشست سران کشورهای ترک زبان در شهر نخجوان برای تأسیس یک سازمان جدید بین المللی گنجانده شد و نهایتاً قرارداد تأسیس «شورای همکاری جهان ترك » در سوم اکتبر 2010 .م در جریان دهمین نشست سران در استانبول ترکیه به امضا رسید. اگر چه تا کنون؛ این شورا هم چنان در پی کسب مشروعیت و وجاهت بین المللی است تا جایی که حتی تلاش های ترکیه برای عضویت ترکمنستان و ازبکستان در این شورا نیز ناکام مانده است. از سوی دیگر، به نظر می رسد رویای تشکیل اتحادیه کشورهای به اصطلاح ترک زبان ؛ جای خود را به تلاش برای تقویت شورایی متشکل از این کشورها داده است.
ترکیه قصد داشت تا با حضور در این اجلاس ها به نوعی همسویی منطقه ای با سیاست های خود ایجاد کند.همچنین جمهوري آذربایجان در پی آن است تا با شرکت در چنین نشست هایی حمایت های سیاسی منطقه ای و بین المللی را در معادلات منطقه ی قفقاز و مناقشه ی قره باغ جلب کند. قزاقستان نیز در سودای ایفای نقش برادر بزرگ تر در ساختارهای منطقه ای به سر می برد؛ موضوعی که به خودی خود رقابت اعلام نشده ای را میان این جمهوری و ترکیه به وجود می آورد. نتيجه آن كه علی رغم مقدورات و توانایی های ترکیه نباید از نظر دور داشت که این کشور برای دستیابی به اهدف سياسي و توسعه نفوذ خود در بین این کشورها با موانع جدي روبه رو است.
منابع :
1. شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتّحاد شوروی ، ترجمۀ علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
2. تورج اتابکی ، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمۀ محمدکریم اشراق ، تهران 1376ش ؛
3. حمید احمدی ، قومیت و قوم گرایی در ایران: از افسانه تا واقعیت ، تهران 1378ش ؛
4. تقی ارانی، “آذربایجان یا یک مسئلۀ حیاتی و مماتی ایران“، در زبان فارسی در آذربایجان: دربرگیرندۀ
بیست و هفت مقاله، گردآوری ایرج افشار، تهران 1368ش ؛
5. جواد انصاری، ترکیه در جستجوی نقشی تازه در منطقه ، تهران 1373 ش ؛
6. ماری براکس آپ، “تاتارهای ولگا“، در ملیتهای شوروی: مجموعۀ 21 مقاله، زیرنظر گراهام اسمیت،
تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375ش ؛
7. آلکساندر بنیگسن و ماری براکس آپ، مسلمانان شوروی: گذشته، حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات،
تهران 1370 ؛
8. کاوه بیات، “ناسیونالیسم ترک و ریشه های تاریخی آن“، نگاه نو، ش 4 (دی 1370)؛
9. عنایت الله رضا، “ترکان ، پان تورکیسم و پان تورانیسم“، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال 6، ش 9
و 10 (خرداد و تیر 1371)؛
10. رحیم رئیس نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام، تبریز 1368 ش؛ همو، ایران و عثمانی
در آستانة قرن بیستم، تبریز 1374 ش ؛
11. استانفورد جی. شاو و ازل کورال شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ج 2: اصلاحات، انقلاب و
جمهوری: ظهور ترکیه جدید، 1975ـ 1808 میلادی، ترجمة محمود رمضان زاده، مشهد 1370 ش ؛
12. فرهاد عطایی، “نگرشی جدید در سیاست منطقه ای ترکیه“، فصلنامة مطالعات خاورمیانه، سال 6، ش
3 (پاییز 1378)؛
13. ریچارد کاتم ، ناسیونالیسم در ایران، ترجمة احمد تدیّن، تهران 1378ش ؛
14. اولریش(خ) گرکه ، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمة
پرویز صدری، تهران 1377ش ؛
15. علی نسیم فر، “انتخابات پارلمانی ترکیه: چشم اندازهای آینده“، دیدگاهها و تحلیلها، سال 13، ش
126 (خرداد 1378)؛
16. زاره واند [نام مستعار مشترک] ، افسانه پانتورانیسم، ترجمة محمدرضا برزگر، تهران 1369ش ؛
17. موسوی بجنوردی، كاظم؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،
1383، چاپ اول، جلد 13، ص 555-549.
18. حداد عادل، غلامعلی؛ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1379، چاپ اول، جلد
5، ص 471-466.
19. علی زاده، حسن؛ فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، نشر روزنه، 1381، چاپ دوم، ص228- 225.
20. اتابكی، تورج؛ آذربایجان در ایران معاصر، محمد كریم اشراق(ترجمه)، تهران،بی نا، 1376ش.
21. بنیگسن، الكساندر ومری براكس آپ؛ (مسلمانان شوروی؛ گذشته، حال و آینده)؛ كاوه بیات(ترجمه)،
تهران،بی نا،بی تا.
22. بیات، كاوه؛ شورش كردهای تركیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران (1307 – 1311)، تهران،بی نا،
1374ش. -1394/11/21
