ظهورطالبان فناورمحور:اثرات تولید پهپادهای انتحاری بر موازنه قدرت در آسیای جنوب غربی

By ipsc

مرداد ۸, ۱۴۰۴

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

در ماه‌های اخیر، گزارش‌هایی معتبر از جمله کابل ناو و دیلی میل ،حاکی از آن است که طالبان افغانستان پایگاه‌های نظامی مهم به‌ویژه پایگاه سابق ویژه انگلیس در ولایت لوگر و کمپ فینیکس را به خطوط تولید و آزمایش پهپادهای انتحاری بدل کرده‌اند.این تحول، معادلات امنیتی و فناوری منطقه را متأثر ساخته و سطح تهدید را فراتر از تهدیدات سنتی مورد انتظار ساخته است.(1)با توجه به رشد فناورانه طالبان و آغاز ساخت پهپادهای بومی در افغانستان ، اکنون در نقطه‌ای قرار داریم که باید به صورت عمیق‌تر پیامدهای این تحول را برای امنیت کشورهای همسایه مورد بررسی قرار دهیم.ورود طالبان به عرصه فناوری‌های پیشرفته نظامی، به‌ویژه در حوزه تولید و به‌کارگیری پهپاد، نه‌تنها توازن قوای داخلی افغانستان را متحول کرده بلکه معادلات امنیتی، اطلاعاتی و نظامی در حوزه پیرامونی، به‌ویژه برای ایران، پاکستان، کشورهای آسیای مرکزی و حتی قدرت‌های فرامنطقه‌ای را نیز وارد مرحله‌ای تازه کرده است.این حضور فناورانه جدید، به مثابه شمشیری دولبه، می‌تواند هم موجب افزایش قدرت چانه‌زنی طالبان در مناسبات منطقه‌ای گردد و هم به شکل بالقوه بر بسترهای بی‌ثباتی، ناامنی مرزی، گسترش بازیگران غیردولتی و حتی انتقال فناوری‌های حساس به گروه‌های افراطی دامن بزند.در ادامه، تلاش خواهد شد ابعاد اثرگذاری این تغییر راهبردی بر امنیت کشورهای همجوار افغانستان واکاوی شود.

1.تأثیرات منطقه‌ای بر همسایگان (ایران، پاکستان، آسیای مرکزی)

تسلط طالبان بر پایگاه‌های پیشرفته و تبدیل این مراکز به خطوط تولید و آزمایش پهپادهای انتحاری، عملاً امکان انجام عملیات‌های برون‌مرزی را برای طالبان افزایش داده است. (2)آزمایش موفق پهپادها و استفاده عملی آن در نزدیکی مرز پاکستان، عملاً تهدیدات بالقوه نسبت به ایران، پاکستان و آسیای مرکزی را از«داستان احتمالی»به یک«واقعیت مبرم امنیتی»تبدیل کرده است.(3)

الف)ایران؛ از تهدید مستقیم تا پیچیدگی ژئوپلیتیکی

با ظهور توانمندی طالبان در ساخت و بهره‌برداری از پهپادهای انتحاری با برد بالا—به ویژه از بسترهای پیشین نظامی بریتانیا—مجموعه‌ای از تحولات ژئوپلیتیکی و امنیتی جدید پیرامون ایران و منطقه در حال شکل‌گیری است.این تحول، تهدید مرزی مستقیم و بی‌سابقه‌ای را پیش روی شرق ایران قرار می‌دهد؛ زیرا با دسترسی طالبان به این فناوری، امکان نفوذ، شناسایی گسترده و حتی اجرای عملیات علیه پاسگاه‌ها یا مناطق حساس در شرق کشور، بیش از هر زمان دیگری افزایش می‌یابد.افزون بر این، مرزهای مشترک با افغانستان و پاکستان بستر حضور و فعالیت گروه‌های افراطی مختلف از جمله جیش‌العدل را فراهم کرده است؛ از این رو، انتقال فناوری، قطعات و دانش فنی پهپادی از طالبان به این گروه‌ها یا ایجاد شبکه‌های مشترکِ منطقه‌ای برای اقدامات خرابکارانه، سناریویی پر احتمال خواهد بود که امنیت داخلی و مرزی ایران را به شدت به چالش می‌کشد.

در چنین شرایطی، ایران—که تاکنون خود یکی از کشورهای پیشرو در حوزه فناوری پهپادی منطقه به شمار می‌رفت—اکنون با پدیده‌ای به نام«طالبان فناورمحور»مواجه است.(4)طالبان نه تنها برای ایران، بلکه برای کل منطقه به یک بازیگر بی‌قاعده تبدیل می‌شود که با استفاده از فناوری کم‌هزینه و در عین حال پرریسک، قادر است سطح ناامنی و پیش‌بینی‌ناپذیری را افزایش دهد.این وضعیت، لزوم بازنگری در راهبردهای دفاعی ایران به ویژه در شرق کشور را آشکار می‌سازد، از جمله افزایش ظرفیت‌های شناسایی و رهگیری، به‌روزرسانی و تقویت سامانه‌های راداری، ایجاد هماهنگی گسترده‌تر با کشورهای همسایه پاکستان و افغانستان و حتی تکیه بیشتر بر ظرفیت‌های هوشمند اطلاعاتی.

ب)کشورهای منطقه ای

افزایش توانایی پهپادی طالبان، صرفاً یک تهدید تاکتیکی نیست، بلکه می‌تواند به تغییر در موازنه قدرت منطقه‌ای منجر شده و نیاز به راهبردهای امنیتی جدیدی را در همسایگی افغانستان ایجاب کند.

رشد قابلیت‌های پهپادی طالبان، نشان‌دهنده یک«افزایش قابل توجه قابلیت‌های نظامی»این گروه است.این توسعه‌ها می‌تواند منجر به«گسترش این نوع تسلیحات»به سایر گروه‌ها و مناطق شود.بنابراین، همکاری‌های اطلاعاتی و امنیتی منطقه‌ای برای مقابله با این تهدیدات و حفظ ثبات، از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود.حملات پهپادی به مناطق مرزی پاکستان، نمونه‌ای عینی از این تهدید است و در صورت افزایش ظرفیت عملیاتی این پهپادها، ایران و کشورهای آسیای مرکزی نیز با تهدیدات مشابهی مواجه خواهند شد.علاوه بر این، با حضور مهندسان بین‌المللی و کارشناسانی که سابقه همکاری با گروه‌هایی مانند القاعده را دارند، خطر گسترش فناوری و انتقال تجربه ساخت پهپاد به سایر گروه‌های تندرو در آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند افزایش می‌یابد.این شبکه همکاری، یک تهدید “افقی” برای ثبات منطقه‌ای ایجاد می‌کند(5)و نگرانی‌های امنیتی مشابهی را برمی‌انگیزد که منجر به حمله آمریکا به افغانستان در سال ۲۰۰۱ شد.لازم به ذکر است که قطعات این پهپادها عمدتاً از چین و ترکیه تأمین می‌شوند.(6)

ج)سطح بین المللی

در سطح بین‌المللی، مجموعه‌ای از سناریوها قابل پیش‌بینی است:نخست آنکه حملات و ناامنی‌های مرزی و منطقه‌ای افزایش یافته و کشورهای همسایه، نسبت به شناسایی، مراقبت و ممانعت از راه‌اندازی سکوهای پرتاب یا کریدورهای قاچاق و نفوذ انسانی هوشمندتر و فعال‌تر می‌شوند.دوم آنکه احتمالاً بازیگران فرامنطقه‌ای نظیر بریتانیا، آمریکا و ناتو، وارد همکاری فنی و اطلاعاتی با کشورهای منطقه برای مهار تهدید طالبان خواهند شد تا جلوی سرایت فناوری و تسلیحات نو را به کل منطقه بگیرند.و سوم، بازار سیاه فناوری و قطعات پهپادی از سوی شبکه‌های قاچاق و گروه‌های افراطی به شدت رشد خواهد کرد که پیامد آن افزایش حملات نیابتی و پیچیده‌تر شدن معماری بی‌ثباتی در منطقه خواهد بود.از این رو، جامعه بین‌المللی و به خصوص کشورهای منطقه باید با جدیت و هماهنگی به این چالش نوظهور رسیدگی کنند.

۲.سناریوهای امنیتی و سیاست منطقه‌ای؛ موضع بریتانیا و ناتو

تحولات فناورانه طالبان و دسترسی این گروه به فناوری‌های نوین پهپادی، چشم‌اندازی جدید و هشدارآمیز برای امنیت ملی ایران و مجموعه دولت‌های شرق و جنوب آسیای مرکزی ترسیم کرده است.این رخداد دیگر صرفاً یک دغدغه اطلاعاتی یا حتی نظامی محدود نیست، بلکه زنگ خطری راهبردی محسوب می‌شود و باید مورد توجه فوری و بدون تعلل نهادهای تصمیم‌گیر، امنیتی و دیپلماتیک قرار گیرد.در سناریوی نخست، احتمال افزایش حملات و ناامنی‌های مرزی جدی است؛ لذا واکنش کشورهای همسایه به صورت عملیاتی و اطلاعاتی افزایش خواهد یافت.این واکنش‌ها می‌تواند در قالب تقویت رصد و پایش سکوهای پرتاب، مسیرهای قاچاق و جلوگیری از نفوذ انسانی باشد تا دسترسی طالبان و سایر گروه‌های تروریستی منطقه‌ای به فناوری و زیرساخت‌ها محدود گردد.در سناریوی دوم، ورود بازیگران فرامنطقه‌ای مانند بریتانیا، آمریکا و ناتو به همکاری‌های فنی و اطلاعاتی مشهود خواهد شد.این کشورها بنا دارند با توسعه سامانه‌های ضدپهپاد و هم‌پوشانی اطلاعاتی با کشورهای منطقه، تهدیدات طالبان فناورمحور را مهار کنند، هرچند فعلاً سیاست بریتانیا بیشتر به هشداررسانی و فشارهای دیپلماتیک و رسانه‌ای محدود شده است.(7)

انتقادات افکار عمومی و رسانه‌ها نیز دولت بریتانیا را بابت عقب‌نشینی شتاب‌زده از افغانستان و رهاسازی تجهیزات و فناوری‌های ارزشمند نظامی تحت فشار گذاشته بدون اینکه اقدام عملی محسوسی در صحنه دیده شود.ناتو اما با حساسیت بیشتری موضوع را دنبال نموده و همکاری‌های عینی‌تری با کشورهای پیرامونی افغانستان ـ به ویژه پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی ـ در دستور کار دارد، از جمله عرضه فناوری ضدپهپاد و ارتقای زیرساخت‌های شناسایی و مقابله با تهدیدات نوظهور.(8)در سناریوی سوم، شکل‌گیری بازار سیاه برای فناوری‌های پهپادی، قاچاق قطعات و انتقال دانش و نوآوری به سایر گروه‌های تروریستی منطقه‌ای پیش‌بینی می‌شود.این وضعیت می‌تواند طلیعه‌ موج جدیدی از حملات نیابتی و بی‌ثباتی منطقه‌ای باشد و یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های راهبردی را برای کشورهای منطقه و حتی سیاستمداران غربی رقم بزند.ویژگی منحصربه‌فرد مسئله فعلی، تهدید فناورانه است که به سرعت قابل تکثیر و انتقال بوده و جلوی بازتولید سناریوهای مشابه داعش، اما این‌بار پرشتاب‌تر و فناورمحور، را نمی‌گیرد.

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز

پروژه پهپادهای انتحاری طالبان، نقطه عطفی در موازنه‌ قدرت نامتقارن منطقه‌ای و تهدیدات نوظهور علیه همسایگان و حتی منافع دوربرد غرب پدید آورده است.راهبرد هماهنگی اطلاعاتی منطقه‌ای و تقویت دفاع مرزی یک ضرورت بی‌بدیل است.در همین راستا، هر گونه غفلت در مواجهه با رشد فناوری‌های جنگی در دست گروه‌هایی چون طالبان، می‌تواند آغازگر دومینویی از ناامنی پایدار و پیچیده باشد—هشداری که دولت‌ها و سازمان‌های امنیتی منطقه باید آن را جدی بگیرند.

در سطح منطقه، پاکستان مستقیماً با افزایش تلفات و فشار عملیاتی در مرزهای غربی افغانستان روبه‌رو خواهد شد و ناگزیر است خود را وارد رقابت اطلاعاتی، فناورانه و حتی اتخاذ اقدامات پیش‌دستانه علیه خطوط تولید و شبکه‌های پهپادی طالبان کند.در آسیای مرکزی، کشورها احتمالاً ضمن نگرانی از سرایت تهدید، به سراغ همکاری‌های بیشتر اطلاعاتی با قدرت‌هایی مانند روسیه و چین خواهند رفت تا تدابیری جمعی جهت مقابله با تهدید بالقوه حملات فرامرزی اتخاذ کنند.

فراتر از این مرزبندی‌ها، پروژه‌های فناورانه طالبان این ظرفیت را دارند که زنجیره‌ای از انتقال فناوری به شبکه‌های قاچاق، گروه‌های تروریستی و بازار سیاه منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایجاد کنند.در این فضا، تهدید تسلیحاتی به سرعت در دسترس بازیگران غیردولتی و نیابتی قرار می‌گیرد و چشم‌انداز بی‌ثباتی و حملات نامتقارن را در سراسر منطقه تقویت می‌کند.

بنابراین، دستورکار راهبردی برای ایران باید در جهت تقویت پایش اطلاعاتی و عملیاتی مرزها و استقرار سامانه‌های ضدهواپیمای بدون سرنشین متمرکز شود.رصد و شناسایی گروه‌های نیابتی و واسطه‌های فناوری در مرزها و شفاف‌سازی کانال‌های تامین فناوری، شرط حیاتی برای مقابله با این تهدید است.مذاکره و رایزنی هدفمند با کشورهای شرق، جنوب و جنوب شرق و ایجاد پیمان یا اتحاد امنیتی در سطح منطقه، می‌تواند وزن بازدارندگی ایران را افزایش دهد.افزون بر آن، آمادگی برای مقابله با جنگ فناوری کم‌هزینه و پراثر، نباید صرفاً به بعد نظامی محدود بماند؛ بلکه زیرساخت‌های فنی، آشکارسازی‌های اطلاعاتی و سازوکار پاسخ سریع باید به‌طور مستمر ارتقا یابد.

موفقیت طالبان در بهره‌برداری از خلاهای بجا‌مانده غرب، سرآغاز موج جدیدی از تهدیدات غیرمتعارف است که بازنگری اساسی در سیاست‌ها و هم‌افزایی منطقه‌ای و امنیتی را برای ایران و همسایگانش ضروری می‌سازد.اقدامات واکنشی کافی نیست؛ بلکه بازتعریف معماری امنیت منطقه‌ای بر محور تهدیدات فناورانه و شکل‌دهی سازوکارهای منسجم همسویی و تبادل اطلاعات، پیش‌شرط عبور از این برهه حساس تاریخی خواهد بود.