شیخ تمیم بن حمد و دو راهی تغییر یا تداوم

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

محمد خادمی

بیان رخداد:

این روزها خاورمیانه آبستن حوادث اتفاقات و خبرهایی است که همه نگاه­ها را معطوف خود کرده است. در سویی اعتراضات مردم مصر به دولت محمد مرسی را شاهدیم و در سویی مرم ترکیه در میدان تقسیم به اعتراضات خود علیه دولت رجب طیب اردوغان ادامه می­دهند. در بحرین حکومت همچنان درگیر آرام کردن اکثریتی است که به دنبال حقوق خود هستند و در سوریه همچنان جنگ و درگیری بین نیروهای دولتی و معارضین ادامه دارد ولی در این بین خبر جابجایی قدرت در قطر یکی از مهم­ترین تحولاتی است که تحلیلگران بسیاری را دچار حیرت کرده است. تحلیل­های بسیار و متفاوتی از شرایط این انتقال قدرت بیان شده است و هر کسی تلاش می­کند از دریچه نگاه خود این موضوع به نوع خود منحصر به فرد در جهان عرب و خاورمیانه را بررسی نماید. یکی از موضوعاتی که ذهن علاقمندان به مسایل خاورمیانه به آن مشغول شده است موضوع تغییراتی است که امیر جدید قطر در سیاست­های این کشور بوجود خواهد آورد که این امر می­تواند نقش موثر و مهمی در تغییر بسیاری از معادلات منطقه­ای داشته باشد.

واژگان کلیدی: قطر، جابجایی قدرت، شیخ تمیم، تداوم و تغییر در سیاست خارجی

تحلیل رخداد:

پس از نزدیک به دو دهه از ورود شیخ حمد به قدرت سیاسی در قطر، وی در تصمیمی غیرمنتظره قدرت را به پسر خود شیخ تمیم واگذار نمود. شیخ حمد در سال 1995 ( در حالی که خلیفه وقت قطر یعنی پدر شیخ حمد) در سفر خارج از کشور به سر می­برد در یک کودتای آرام به قدرت رسید و به زودی قطر را به کشوری بسیار ثروتمند و مهم در عرصه­های مختلف منطقه­ای تبدیل نمود. این قدرت و ثروت به برکت استفاده از ذخایر عظیم گازی این کشور فراهم آمد. به همین دلیل است که در سال­های گذشته این کشور منابع مالی زیادی را به توسعه گاز طبیعی به ویژه به صورت ال ان جی، اختصاص داده است. برای پی بردن به اهمیت گاز در توسعه قطر کافی است بدانیم که براساس آمارهای موجود در اول ژانویه 2013، میزان ذخایر اثبات شده کشور قطر حدود 890 تریلیارد فوت مکعب، معادل 13 درصد از مجموع ذخایر جهانی می­باشد.[i]

شیخ حمد همچنین در طرح های جاه طلبانه خود برای قطر، تلاش کرد تا با استفاده از ایجاد شبکه ماهواره­ای الجزیره جایگاه قطر را در بین مردم عرب زبان ارتقا بخشد. الجزیره رفته رفته در سال­های پس از ایجادش شبکه­های متعددی در زمینه­های مختلف تلویزیونی بکار گرفته ‌است. شبکه «الجزیره» که در سال1996 فعالیت خود را شروع کرد، از ابتدا مدعی بود که به هیچ جریان سیاسی وابسته نیست. پوشش کامل اقدامات ضد بشری رژیم اسرائیل در قبال غزه و جنگ با حزب الله را می توان دلیلی بر این مدعا دانست.

این ابزارها یعنی گاز طبیعی و شبکه الجزیره کشور کوچک قطر را به یک بازیگر مهم در منطقه تبدیل کرد تا در کنار ایفای نقش میانجی در بسیاری از مناقشات منطقه­ای چنان جایگاهی را به این کشور داد که تا مدتی سایر کشورها و رقابی منطقه­ای آن بویژه عربستان سعودی نیز تحت تاثیر این نقش آفرینی بودند. رفتار عملگرایانه در سیاست خارجی قطر تا جایی پیش رفت که این کشور بهترین روابط را با ایران برقرار کرد و این در حالی اتفاق می­افتاد که سایر کشورهای عربی تحت تاثیر القائات کشورهای غربی و نیز تلاش عربستان برای متاثر ساختن سیاست خارجی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، اقبال خوبی به ایران نداشتند و روابط خود را با توجه به منافع دو دسته ذکر شده تنظیم می نمودند ولی قطر در همین دوره به استثنای موضوع سوریه بهترین سطح رابطه را با جمهوری اسلامی ایران برقرار نموده بود.

البته این بلندپروازی در برخی موارد باعث شده بود که قطر نقش­های مختلف و گاه متناقض را بازی کند از جمله اینکه این کشور ضمن تلاش برای ایفای یک میانجیگر در منازعات منطقه­ای، زمانی که ناتو به لیبی حمله کرد با تمام توان به حمایت از ناتو پرداخت و در یک کشور عربی و اسلامی مداخله نظامی داشت. در حالی که همین میانجی در کشوری مانند بحرین به حمایت کامل از رژیم آل خلیفه پرداخته و در راستای حفظ رژیم حاکم گام برداشته است. اقدامات دولت سوریه در دفاع از خود و مبارزه با شورشیان از نگاه قطر جنایت و ناپسند محسوب می­شود و بایستی از مخالفان حمایت کامل شود ولی همین رفتار در یک دولت دوست نه تنها محکوم نمی­شود بلکه مورد حمایت هم قرار می­گیرد

ادامه سیاست­ها در دوره امیر جدید:

در شرایطی که اقدام اخیر بر سر جایگزینی شیخ تمیم به جای پدرش در قطر همه کارشناسان و تحلیلگران را دچار غافلگیری نموده سخن گفتن از آینده حکومت جدید بسیار سخت خواهد بود و به زمان بیشتری نیاز است تا مشخص شود آیا سیاست­های امیر جدید ادامه همان سیاست­های شیخ حمد است یا که تغییری محسوس را می­توان در سیاست­های جدید قطر مشاهده کرد. با این وجود برخی مسایل وجود دارد که می­تواند مورد توجه قرار گیرد که در ادامه اشاره خواهیم کرد.

امیر جدید قطر تغییرات را از کابینه خود آغاز کرده و در این راستا شیخ عبدالله بن ناصر بن خلیفه آل ثانی را به عنوان نخست وزیر جدید برگزیده است و نیز پست وزیر کشوری را به نخست وزیر جدید محول نموده است. شیخ تمیم همچنین پست وزیر خارجه را به خالد العطیه واگذار کرده و علی شریف العماد را به سمت وزیر امور مالی برگزیده است. در این میان مهم­ترین اقدام اصلاحی وی در کابینه جدید را می­توان برگزیدن حسا سلطان الجابر به عنوان وزیر ارتباطات و اطلاعات دانست. الجابر نخستین زنی است که در قطر پست وزارت را دریافت می­کند و این می­تواند نشان­دهنده سیاست ویژه امیر جدید در میدان دادن بیشتر به زنان و افزایش نقش اجتماعی و سیاسی برای این بخش همیشه محروم از حقوق خود در بین کشورهای عربی خلیج فارس باشد.

مهم­ترین وجه اهمیت این جابجایی قدرت به موضوع سیاست خارجی آینده قطر در خصوص سوریه برمی­گردد. طی دوران قدرت خلیفه پیشین تلاش شد تا روابط با کشوری همچون سوریه ارتقا پیدا کند و امیر پیشین قطر از این رابطه برای افزایش فضای اقدام خود در عرصه منطقه­ای سود جست ولی در اقدامی عجیب طی دو سال اخیر فعالیت­های زیادی برای نابودی رژیم اسد انجام شد. سوال مهم در دوره جدید این خواهد بود که آیا همچنان تلاش برای جنگ افروزی در سوریه ادامه خواهد داشت یا امیر جدید تلاش می­کند تا از طریق رابطه با جمهوری اسلامی ایران و سایر تلاش­های سیاسی معظل بوجود آمده در سوریه را به بهترین روش حل و فصل نماید. قطر كشوری است كه در روند بحران در سوریه نقش مهمی داشته و در راستای رسیدن به اهداف خود ابتدا راه کارهای سیاسی و نظامی در قالب کمک­های مختلف؛ را در پیش گرفت و پس از عدم موفقیت در سرنگونی دولت حاکم و کنار رفتن شیخ حمد بسیاری پس از اینکه شیخ تمیم در سخنرانی خود برای مردم قطر به مساله سوریه که در راس اولویت‌های پدرش شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی بود هیچ اشاره‌ای نکرد. و همین موضوع باعث شد تا برخی گمانه زنی­ها درباره تغییری هرچند سطحی در موضوع سیاست سوریه­ای امیر جدید زده شود ولی در روزهای اخیر شیخ تمیم با جورج صبرا، رئیس شورای ملی مخالفان سوریه و رئیس موقت ائتلاف ملی مخالفان این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. عبدالباسط صیدا پس از این دیدار عنوان داشت، امیر جدید قطر در دیدار با هیات سوری تاکید کرد که به حمایت از مردم سوریه ادامه می‌دهد و مساله سوریه را در اولویت‌های خود قرار می‌دهد.

در خصوص اختلافات قطر با سایر کشورهای عربی به ویژه عربستان عقیده بسیاری تحلیلگران بر این است که شیخ تمیم بر خلاف پدرش از رابطه صمیمانه تر با عربستان استقبال خواهد کرد و شاید ترجیح وی بر این باشد که ترتیبات یک همکاری نزدیکتر و موفق­تر را با سایر کشورهای عضو شورای همکاری ایجاد نماید تا از این طریق ضریب موفقیت اقدامات مشترک را بالا ببرند که این موضوع می­تواند مورد موافقت سایر رهبران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز قرار بگیرد. همچنین این همکاری نزدیکتر می­تواند نگرانی­های امنیتی قطر را کاهش دهد زیرا این کشور کوچک در کنار همسایگان و بازیگران منطقه‌ای قدرتمندی قرار دارد و بالقوه در معرض خطرات و تهدیدهایی از جانب این کشورهای بزرگ مي‌باشد. قطر در سال‌هاي پس از استقلال، از طرف ایران تهدیدات عمده‌ای را احساس نکرده است، اما عربستان سعودی همواره تمامیت ارضی و حاكميت این کشور را تهديد كرده است. به نظر می‌رسد بخش عمده‌ای از مسایل و رفتارهای کشور کوچک قطر، تحت تهدیدات امنیتی عربستان سعودی نسبت به این کشور شکل می‌گیرد. به احتمال بسیار زیاد شیخ تمیم تلاش نماید تا براساس سیاست خارجی تدوینی خود، مشکل کوچک بودن اراضی قطر را که می تواند سبب آسیب پذیری امنیتی شود بر طرف سازد. این کشور با وجود بهره مندی از اموال و دارایی مناسب در دورانی که عراق به کویت حمله کرده بود(1990) به شدت به هراس افتاده بود. مساحت قطر و تعداد و ترکیب جمعیتی آن در حدی است که نمی تواند قدرت کافی را برای دوحه در برابر برخی تهدیدات فراهم آورد در نتیجه به دلیل اختلافاتی که با عربستان دارد همیشه احساس خطر می کند به همین دلیل سعی دارد این نقیصه را با در پیش گرفتن سیاست خارجی مناسب که بتواند جایگاه منطقه ای و بین المللی دوحه را تقویت کند برطرف نماید.

دورنمای رخداد:

در بررسی رفتار سیاست خارجی قطر در قبال مسائل منطقه ای به ویژه خلیج فارس باید به تأثیر عواملی چون ویژگی‌های جغرافیای سیاسی منطقه، مسائل مربوط به انرژی در خاورمیانه و حضور قدرت‌های خارجی توجه داشت. آن‌ها که از وجود ذخاير طبيعي خود براي مدتي طولاني مطمئن شده‌اند ميل دارند کشورشان را به طرف آينده سوق دهند. تکنوکرات­های تحصیل­کرده قطر که رهبري کشور را به عهده دارند به اين نتيجه رسیده‌اند که نوعی دموکراتيزه کردن قدرت در عرصه داخلی و برقراري روابط با ساير کشورها در عرصه سیاست خارجی و حل مشکلات و عوامل تهدیدزا، مي­تواند براي قطر بسيار سودمند باشد. آن‌ها بدون ريسک کردن می‌خواهند جامعه‌ی خود را متحول سازند و نشانه­های آن را می­توان در تغییرات قدرت در رأس هرم و نیز تمایل به برقراری اولین مجلس مشورتی با رای مردم در سال آینده میلادی دید. امیر قطر تلاش خواهد کرد تا با ایجاد تغییراتی در بازیگران تصمیم­گیر در این کشور و جابجایی در بدنه دولت تحرک جدیدی را برای ادامه برنامه­های شیخ حمد ایجاد نماید. در زمینه سیاست خارجی به نظر نمی­رسد تغییر قابل توجهی را شاهد باشیم و شاید مهم­ترین تغییر را در نزدیکی بیشتر به عربستان و دست برداشتن از رقابت­هایی که شیخ حمد در مقابل عربستان در پیش گرفته بود، شاهد خواهیم بود. در مسئله سوریه نیز کاملا مشخص است که برنامه قطر تغییری نخواهد کرد و این کشور هم چنان در پی سرنگونی بشار اسد خواهد بود مگر اینکه در صحنه سوریه تغییری صورت پذیرد که قطر را ناچار به تغییر رویه فعلی خود نماید. روی هم رفته تغییرات پیش رو نمی­تواند آنچنان تغییر کلانی باشد و اگرچه به ظاهر هر جابجایی با خود تحولی را در بدنه قدرت شکل خواهد داد اما روندهای گذشته ادامه خواهد یافت.