فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر ومدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

اقتصادهای نفتی در سال 2023 به دلیل افزایش قیمت نفت ، اکثر کشورهای نفتی  را قادر به ساخت مازاد مالی و بهبود تراز ارزی کرد، و همچنین از استقراض خارجی  آن هاکاسته گردید.اما بخش مهمی از اقتصادهای عربی همچون سوریه ، به دلیل درگیری‌های مسلحانه و جنگ های داخلی دچار بحران‌های اقتصادی و اجتماعی شدند.در نتیجه نتوانستند از این افزایش بهره ای ببرند،لذا به واردات بیشتری وابسته شدند.تحلیل گران هر کدام در مورد منابع انرژی سوریه تحلیل های متفاوتی کردند.آن چه مهم است در حال حاضر این کشور با توجه به منابع نفت و گازی که دارا می باشد با مشکلات عدیده ای از جمله تسلط نداشتن بر منابع انرژی روبرو است. اما این که  نفت و گاز محرک اصلی درگیری در سوریه بودند؟ و یا تسلط بازیگران خارجی بر منابع انرژی سوریه ، به دلیل موقعیت جغرافیایی ، امنیت منطقه ای یا پتانسیل قوی قطبی شدن ترانزیت انرژی است؟ و یا بخش نفت سوریه با چالش‌هایی از جمله کاهش تولید و مشکلات فناوری و کاهش ذخایر نفت مواجه است؟ سوالاتی است که پاسخ به آن ها تا حدودی موقعیت و اهمیت انرژی در این کشور را روشن می کند.

– موقعیت ژئوپلیتیکی و استراتژیک

در جهان انرژی محور ، کنترل بر منابع نفت و گاز (و ابزارهای تحویل آن ها) به نفوذ ژئوپلیتیکی برای برخی و آسیب پذیری اقتصادی برای برخی دیگر تبدیل می شود. نفت و گاز منبع اصلی درآمد دولت ها و شرکت هایی هستند که تولید و توزیع آنها را کنترل می کنند. شرکت‌های بزرگ انرژی (بسیاری از مالکیت‌های دولتی) قدرت زیادی در این کشورها و سایر کشورهای درگیر دارند. هر کسی که این مناطق تولید کننده نفت و گاز در آنها را کنترل کند، جمع آوری و تخصیص درآمدهای مهم را نیز کنترل می کند. در دنیای سوخت فسیلی، کنترل بر ذخایر نفت و گاز جزء ضروری قدرت ملی است.دولت هایی همچون عراق ، نیجریه ، روسیه ، سودان جنوبی و سوریه بخش عمده‌ای از درآمدهای خود را از فروش نفت به دست می‌آورند، در حالی که سوریه هرگز یک تولید کننده عمده نفت نبود، اما تولید حدود 400000 بشکه در روز قبل از جنگ، منبع درآمد عمده ای برای این کشور بود.اکنون بیشتر میادین نفتی این کشور تحت کنترل آمریکا ، جبهه النصره وابسته به القاعده و شبه نظامیان کرد محلی است. اگرچه تولید از مزارع به میزان قابل توجهی کاهش یافته است، اما به اندازه کافی از طریق کانال های مخفی مختلف استخراج و فروخته می شود تا درآمد و بودجه عملیاتی برای شورشیان فراهم شود .(1)

اگرچه علل مداخله اولیه قدرت‌های بین‌المللی در سوریه به خاطر نفت یا گاز نبود، بلکه به دلایل استراتژیک این کشور بود. اما به مرور ، منابع انرژی این کشور به ابزاری تبدیل شده ، که برخی کشورها برای دستیابی به اهداف استراتژیک حضور خود درسوریه از آن استفاده می کنند.

 خصوصا که سوریه جزءخوشه مدیترانه شرقی که  شامل مصر، عراق، اسرائیل، اردن، لبنان، فلسطین است، با افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی و امیدهای انرژی مشخص شده است. در این خوشه، عراق، مصر و سوریه کشورهای سنتی تولیدکننده هیدروکربن هستند، در حالی که اسرائیل تنها در دهه اخیر به کشور تولیدکننده گاز تبدیل شده است. در مقابل، لبنان و اردن تاکنون ذخایر قابل بهره برداری پیدا نکرده اند.

لذا انگیزه درگیری سوریه بیشتر از این رقابت ژئوپلیتیکی است تا منابع نفت و گاز آن. اغلب، اما به اشتباه، اعتقاد بر این است که نفت و گاز محرک اصلی درگیری هستند در واقع، منابع نفت و گاز سوریه به سختی برای بازار نفت جهان اهمیتی دارد.  سوریه دارای 241 میلیارد مترمکعب ذخایر گاز طبیعی است و در سال 2010، 8.4 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولید کرد که بیشتر آن برای تولید برق استفاده شد. این ارقام در مقایسه با برخی از کشورهای همسایه آن بسیار ناچیز است.(2)

تصمیم آمریکا بر ابقای  تعدادی از نیروهای خود (حدود 600 نفر) به بهانه حفاظت از میادین نفتی در مقابل داعش در سوریه ،دلیل واقعی کنترل نیروهای آمریکایی بر میادین نفتی است .این تضمینی برای حفاظت از منافع استراتژیک خود و شرکای خود در منطقه است و منبع درآمدی برای آنها فراهم می کند و همچنین فشار بر سوریه و روسیه است. لذا نیروهای دموکراتیک سوریه مقداری نفت سوریه را به کردستان عراق می فرستند ،و از طریق خط لوله جیهان به عنوان نفت عراق پالایش و صادر می شود. 

از طرفی تحلیلگران معتقدند حضور روسیه  در خاک سوریه به معنای جلوگیری از هرگونه تلاش برای ایجاد خط لوله گاز طبیعی از خاورمیانه به سمت اروپا است. با توجه به نقش روسیه در لیبی، به نظر می رسد که روسیه در تلاش است تا حلقه اروپا را محکم کند تا این خط تنها در اختیار گاز روسیه قرار گیرد.توافق‌های روسیه با سوریه در مورد بازسازی چاه‌ها و زیرساخت‌های ، حمایت مشاوره‌ای در زمینه انرژی ، آموزش پرسنل فنی ، حفاظت از تأسیسات نفت و گاز از داعش در برابر 25 درصد سود ، کنترل تقریباً کامل بخش‌های نفت و گاز سوریه در آینده در دست روسیه خواهد بود. و این توافق‌ها در سال‌های آینده بر دوش  سوریه خواهد بود و از نظر چارچوب قانونی مشروع هستند. ارزش برخی از این قراردادها حدود 40 میلیارد دلار است. (3)

– منابع انرژی

الف) نفت

دمشق میزبان کنفرانس انرژی در سال 2024 خواهد بود.سوریه قبل از جنگ روزانه 350 هزار بشکه نفت تولید می کرد که بیش از نیمی از آن را صادر می کرد. اکنون به طور متوسط ​​حدود 24000 بشکه در روز است که تنها بخشی از نیازهای داخلی را پوشش میدهد. بیشتر میادین نفتی این کشور در دست ی‌پ‌گ، شاخه سوری پ‌ک‌ک است که منطقه‌ای در شمال شرق این کشور را کنترل می‌کند.سوریه برای تامین نفت به متحد اصلی خود یعنی ایران متکی است.در هفته های اخیر، قراردادی با مصر برای گسترش گاز طبیعی از طریق سوریه به لبنان با استفاده از یک خط لوله نفت عربی که به مدت یک دهه از خدمت خارج شده بود، امضا شد.(4)

میادین نفتی سوریه در شمال شرقی این کشور قرار دارند، ذخایر نفت سوریه در دو منطقه اصلی تولید کننده نفت قرار دارد. اولین میدان هایی که توسعه یافتند، میدان هایی بودند در اطراف سویدیه در شمال شرقی استان حسکه ،و منطقه دوم در دره فرات قرار دارد که از دیرالزور تا مرز عراق ادامه دارد. چاه های سوریه دو نوع نفت خام تولید می کنند: سنگین (که عمدتاً در میادین جزیره متمرکز شده است) و سبک (که ساده ترین پالایش است و در دیرالزور متمرکز است). این کشور تا سال 2011 حدود 45 درصد از تولید نفت سنگین و حدود 33 درصد نفت سبک را مصرف می کرد و مابقی را صادر می کرد. در مورد مناطق تحت کنترل نیروهای SDF، دو منبع اصلی مشتقات نفتی وجود دارد: آنهایی که به صورت محلی به وسیله ابزارهایی بسیار مضر، از نظر زیست محیطی و انسانی پالایش می شوند و آنهایی که در پالایشگاه های دولتی سوریه از طریق واسطه ها در عملیات مبادله نفت خام دریافت می شوند. سه منبع اصلی نفت در بازار رسمی سوریه در طول جنگ ، تولید چاه‌های تحت کنترل دولت، واردات و واسطه ها یا دلالان محلی بود.(5) 

منطقه نفت خیز الشدادی که در استان الحسکه واقع شده است، نقش مهمی در پویایی نظامی منطقه ایفا می کند. پایگاه الشدادی با حدود 350 پرسنل آمریکایی، حرکت نیروهای ائتلاف بین عراق و سوریه را تسهیل می کند. این پایگاه در داخل یک کارخانه گاز قرار دارد و برای فرود هلیکوپتر و عملیات پهپاد مجهز است. الشدادی که دارای مخازن نفتی قابل توجهی است، از نظر استراتژیک برای کنترل منابع نفتی در شرق سوریه حیاتی است. الشدادی که زمانی پایگاه داعش بود، در سال 2013 قبل از سقوط به دست داعش در سال 2014 به تصرف ارتش آزاد سوریه درآمد و اکنون تحت کنترل آمریکا است.(6)آمریکا دو پایگاه نظامی جدید دیگری نیز در استان نفت خیز دیرالزور سوریه را آغاز کرده است.(7)ذخایر نفتی سوریه کوچک، پراکنده و دور از امکانات صادراتی در دریای مدیترانه است. در مجموع، منابع نفتی سوریه در بازی بزرگ نفتی خاورمیانه و صنعت جهانی حاشیه‌ای هستند.

ب)گاز

برخلاف بخش نفت، تولید گاز طبیعی سوریه به طور جدی تحت تأثیر جنگ قرار نگرفته است، تا حدی به دلیل علاقه مشترک دولت و مخالفان در تامین برق مستمر – و علیرغم اختلالات ناشی از جنگ، همه طرف‌ها در واقع، تاکنون توانسته اند به خوبی با چالش های انرژی خود مقابله کنند.

تجارت یا قاچاق گاز طبیعی و برق بسیار دشوارتر از نفت و فرآورده های نفتی است. بر اساس آمارهای دولتی، تولید گاز طبیعی سوریه بسیار کمتر از تولید نفت در جریان درگیری کاهش یافته است. بخش اعظمی از بخش انرژی سوریه هنوز در حال کار است .اما در حال حاضر استراتژی انرژی دولت پایدار به نظر می‌رسد ، مشروط بر این که ایران به تامین مالی نفت خام به پالایشگاه بانیاس ادامه دهد.(8)

میادین گازی سوریه در مرکز متمرکز شده اند .میدان‌های گازی سوریه عمدتاً در استان‌های حسکه، دیرالزور و حمص، به اضافه میادین کوچک‌تر دیگر در حومه دمشق، که در سال 2010 اعلام شد و شروع به کار آن تا سال 2018 به تعویق افتاد، توزیع شده است. در سال 2011، میانگین تولید بیش از 30 میلیون متر مکعب در روز از مزارع در حومه دمشق بود. بر اساس آمار وزارت نفت و منابع معدنی، میانگین تولید در فوریه 2022 حدود 12 میلیون متر مکعب در روز بوده است. در ابتدای سال 2023کشف گاز جدید در چاه زملت المحر (پالمیرا) اعلام شد و ماه ها بعد اعلام شد که این چاه به میزان 250 هزار متر مکعب در روز وارد مرحله تولید شده است.در میان این انبوه پیچیدگی ها، پرونده گاز کشور برای بسیاری از احتمالات، به ویژه موارد مربوط به اکتشاف جدید و سرمایه گذاری های آتی، باز است. در حالی که نیروهای آمریکایی میدان‌های جزیره در شرق را تحت کنترل مستقیم خود نگه می‌دارند، روسیه کنترل خود را بر پرونده «گاز مدیترانه سوریه» در غرب تشدید می‌کند، در حالی که دمشق در حال بررسی احتمالات واردات گاز داخلی از الجزایر است.(9)

 

   – پتانسیل قطبی شدن ترانزیت انرژی

در نتیجه جنگ در سوریه، بیشتر زیرساخت های تولید، انتقال و توزیع انرژی از بین رفته  است. همزمان منابع انرژی تحت کنترل قدرت های خارجی مختلف قرار گرفته است. سوریه بزرگترین تولید کننده انرژی در میان همسایگان شرقی خود، لبنان، اردن، ترکیه و فلسطین بود. در سال 2010، مجله نفت و گاز، ذخایر گاز سوریه را 8.5 تریلیون فوت مکعب و ذخایر نفت خام را 2.5 میلیارد بشکه برآورد کرد.(10)

 با توجه به موقعیت جغرافیایی، سوریه می تواند پتانسیل قوی به عنوان یک قطب ترانزیت انرژی داشته باشد. چندین خط لوله از طریق سوریه به مصر، اردن، لبنان و عراق می گذرد. در سال 2009 بشار اسد با اعلام یک سیاست بلندپروازانه با هدف اتصال دریای مدیترانه، دریای سیاه، دریای خزر و خلیج فارس و تبدیل این کشور به یک قطب بزرگ انرژی، تلاش کرد تا موقعیت جغرافیایی مطلوب سوریه را به حداکثر برساند. برخی از تحلیلگران این تئوری را مطرح کردند که جنگ نیابتی در مورد دو خط لوله بود: خط لوله اول (که گفته می شود توسط امریکا حمایت می شود) از قطر از طریق عربستان سعودی، اردن به سوریه می رود. دومی (که گفته می شود توسط روسیه حمایت می شود) از ایران از طریق عراق به سوریه می رود. بازار کلیدی برای هر دو خط لوله اروپا خواهد بود. انتظار می‌رفت که سوریه به یک کشور ترانزیتی تبدیل شود.(11)

از طرفی دیگر ،خط لوله گاز عرب از مصر سرچشمه می گیرد و منبع مهم تامین گاز در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است.پرجمعیت‌ترین کشور جهان عرب در سال‌های اخیر پس از کشف میدان گازی غول‌پیکر زهر، به قطب اصلی صادرات گاز تبدیل شده است، که رقابتی را برای کسب منابع بیشتر در امتداد مدیترانه شرقی به راه انداخته است. این خط لوله که در طول 1200 کیلومتر امتداد دارد، از مصر، اسرائیل، اردن، سوریه، لبنان و ترکیه عبور می کند. این زیرساخت که در سال 2003 راه اندازی شد و با هزینه 1.2 میلیارد دلار ساخته شد، با چالش های متعددی در صادرات گاز مواجه شده است.

یک بخش 319 کیلومتری از خط لوله گاز عرب، نقطه ال رحاب اردن را به شهر غربی حمص در سوریه متصل می کند. این بخش از زیرساخت ها در سال 2008 توسط شرکت نفت سوریه و یکی از شرکت های تابعه گازپروم تکمیل شد. با این حال، ثابت نشده است که حامل گاز بسیار قابل اعتمادی است. چون با انفجاری  که در بخش سوریه از خط لوله گاز عربی – که به گفته دولت حمله تروریستی بود – باعث خاموشی در سراسر کشور شد.(12)

خط لوله گاز عرب به عنوان ستون فقرات شبکه گاز عربی آینده در نظر گرفته می شود. نقش سوریه در خط لوله گاز عرب فاز 3 شبکه گاز در سوریه را تشکیل می دهد که از مرزهای اردن-سوریه تا مرزهای سوریه-ترکیه امتداد دارد و به لبنان ختم می شود. این مرحله از چهار قسمت به شرح زیر است: قسمت اول که لوله ای است که از مرزهای اردن و سوریه به شهر حمص در سوریه می رود و قسمت دوم لوله ای است که شهر حلب سوریه را به مرزهای سوریه و ترکیه متصل می کند. قسمت سوم لوله اتصال شهرهای حمص و حلب و قسمت چهارم و پایانی لوله اتصال شهر حمص سوریه به طرابلس لبنان است. قسمت اول و چهارم به پایان رسیده است. صندوق عرب با اعطای وام به ارزش 10 میلیون KD در تأمین مالی بخش دوم مشارکت کرده است. در مورد قسمت سوم (اتصال شهرهای حمص و حلب) نیز بعداً تکمیل خواهد شد، زیرا گاز بین دو شهر در دوره موقت با استفاده از شبکه فعلی گاز محلی سوریه انتقال خواهد یافت.همچنین توافق نامه ای بین عراق و سوریه برای اتصال میادین گازی غرب عراق به مراکز فرآوری گاز در سوریه امضا شد تا عراق علاوه بر مصر و اردن بخشی از خط لوله گاز عرب شود که این امر بازاریابی گاز عربی را در ترکیه و اروپا  تسهیل می کند. (13)

 

– سخن پایانی

تشخیص “چشم انداز انرژی” در سوریه آسان نیست، زیرا هر یک از عوامل آن ویژگی های متفاوتی دارد، اما آن چه در زندگی روزمره و سبک زندگی مردم منعکس می شود تقریباً یکسان است. ولی؛ کمبود نفت مستقیم‌ترین تأثیر را بر جمعیت می‌گذارد، زیرا بخش‌های زیادی از کشاورزی، حمل‌ونقل، گرمایش و حتی برق تحت تأثیر آن قرار دارند، زیرا تقریباً وابستگی کامل تولید آن به مشتقات و گاز است.

سوریه نه کشوری با تولید نفت فراوان در نظر گرفته می شود و نه به طور کلی در بخش انرژی خودکفا است.حدس و گمان به طور خاص در مورد ذخایر عظیم گازو بخش نفت نشان‌دهنده فقدان شفافیت است. زیرا اطلاعات متناقض در مورد حجم واقعی نفت ،تولید نفت در گذشته و واقعیت فعلی واردات مشتقات نفتی وجود دارد.(14)به نظر می رسد در مورد آینده نفت و گاز سوریه ، آمریکا با روسیه در زمینه میادین نفتی مذاکره خواهد کرد تا به دستاوردهایی دست یابد، چه در سوریه و چه در سایر نقاط جهان، جایی که درگیری نیابتی بین هر دو کشور (مثلاً اوکراین) وجود دارد. (15)

اعلام این که نیروهای آمریکایی در سوریه، در حالی که به طور کلی عقب نشینی می کنند، احتمالا برای حفاظت از میادین نفتی باقی  بمانند، توجه را بر اهمیت این منابع متمرکز کرده است.چندین دلیل ممکن برای حفظ نیروهای آمریکایی در میادین نفتی وجود دارد. نخست میدان‌ها دوباره به دست داعشی‌ها نیافتد. دور نگه داشتن میادین نفتی از دست دولت و احتمالاً روس‌ها و حفظ آن به عنوان یک ابزار چانه‌زنی برای مخالفان در مسیر ایجاد نوعی توافق با دمشق مهم است. سومین مورد، حفظ این میدان ها به عنوان موتور بازیابی برای آینده است.(16)   با این حال زمان زیادی طول می کشد تا تولید حتی به سطح تولید قبل از جنگ داخلی نزدیک شوند.

 

Refrences

1,https://energypost.eu/twenty-first-century-energy-wars-oil-gas-fuelling-global-conflicts/

2.https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-30705-8_5

3.https://www.orsam.org.tr/en/the-oil-and-natural-gas-conflict-in-syria-reality-or-illusion/

4.https://www.dailysabah.com/world/syrian-crisis/syria-to-host-2024-energy-conference-amid-arab-normalization

5.https://www.awanmedia.net/article/8105

6.https://en.964media.com/10746/

7.https://www.arabnews.com/node/2434561/Middle-east

8.https://carnegie-mec.org/diwan/55195

9.https://www.awanmedia.net/article/8105

10.https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2214629622004133

11. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-30705-8_5

12.https://www.thenationalnews.com/business/energy/2021/09/08/explainer-what-is-the-arab-gas-pipeline-and-why-it-matters/

13.https://www.hydrocarbons-technology.com/projects/arab-gas-pipeline-agp/

14.https://www.awanmedia.net/article/8105

15.https://www.orsam.org.tr/en/the-oil-and-natural-gas-conflict-in-syria-reality-or-illusion/

16.https://www.npr.org/2019/10/31/775142854/opinion-syria-s-oil-production-is-low-but-here-s-why-it-matters?t=1593523452396