سیاست پاکستان در کشورهای آسیای مرکزی با ابزار اقتصادی-تجاری 

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک 

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

به نظر می رسد «پاکستان» با جستجوی مشارکت‌های مبتنی بر «ژئواکونومیک» هم در داخل منطقه و هم با تمام قدرت‌های بزرگ، ابتکاراتی را اتخاذ کند که برای ارتقاء ارتباط منطقه‌ای و همکاری‌های اقتصادی و تجاری مفید باشد(1). بدین ترتیب سیاست استراتژیک پاکستان در قبال آسیای مرکزی دارای پنج هدف کلی به این شرح است: تجارت و اتصال، پیوند سیاسی قوی، سرمایه گذاری و همکاری در بخش انرژی، دفاع – امنیت و تماس های فرهنگی. اسلام آباد از زمان استقلال جمهوری های آسیای مرکزی تلاش های زیادی برای دسترسی به آن مناطق انجام داده است، اما به دلیل وضعیت امنیتی ناپایدار افغانستان این طرح محقق نشد.

البته اکنون در لحظه ای که قرار است تغییری در افغانستان اتفاق بیفتد، اسلام آباد نگاه امیدوارانه برای دسترسی امن به کشورهای آسیای مرکزی دارد. با توجه به اینکه پاکستان کوتاه ترین، آسان ترین و مقرون به صرفه ترین راه ارتباطی به دریای عرب برای کشورهای آسیای مرکزی و به طور خاص برای ازبکستان است، اسلام آباد تمایل دارد به تسهیل تجارت کشورهای آسیای مرکزی از طریق مسیرهای دریایی خود کمک کند. اگرچه پاکستان در طول تاریخ مراودات تجاری-اقتصادی به سمت اقتصادهای غربی، چین و منطقه شورای همکاری خلیج فارس داشته است اما هم اکنون این کشور به دنبال کشف بازارهای صادراتی جدید از جمله در جمهوری های آسیای مرکزی است. 

از آنجاییکه منطقه آسیای مرکزی محصور در خشکی است،و ترانزیت زمینی برای پاکستان بسیار مهم تلقی می شود محصولات صادراتی پاکستان که معمولاً از طریق افغانستان به کامیون منتقل می‌شوند، جایی که دولت افغانستان برای انتقال مستقیم محموله‌ها از افغانستان، محدودیت‌هایی را برای رانندگان و تجار پاکستانی ایجاد می‌کند بنابراین، پاکستانی ها باید یک شریک افغان برای انتقال محموله خود داشته باشند که این امر باعث تجارت غیررسمی می شود و موانعی را برای گسترش ترانزیت زمینی به وجود آورده است.

علاوه بر گران بودن ترانزیت زمینی، کمبود کانتینرها نیز یکی از مسائل اصلی است که هر شرکت تجاری در پاکستان در صورت فعالیت در آسیای مرکزی با آن مواجه خواهد شد. علاوه بر این، بحران شدید نقدینگی در بازار آسیای مرکزی، نبود نمایندگی بانک های بین المللی باعث ایجاد دسترسی محدود به ارز خارجی – از جمله دلار آمریکا – شده است که پرداخت به صادرکنندگان پاکستانی را دشوار می سازد.

با این حال شورای بازرگانی پاکستان مشخصات کشورهای تحت دسترسی به بازار خود برای سه اقتصاد بزرگ منطقه آسیای مرکزی(شامل ازبکستان-قزاقستان-تاجیکستان) را در سال‌های 2021 و 2022 منتشر کرد که صادرات عمده پاکستان به کشورهای مربوطه تقریباً 95.6 درصد از کل صادرات پاکستان به منطقه آسیای مرکزی در سال 2020 را تشکیل داد که در ادامه به مهم بودن این کشورها در سیاست و اهداف استراتژیک پاکستان به طور اجمالی می پردازیم:

• پاکستان-ازبکستان: پاکستان و ازبکستان یادداشت تفاهمی را برای ایجاد کارگروه مشترک تجارت و سرمایه گذاری در ماه می 2020، همچنین یک موافقت نامه تجارت ترانزیتی را در میان سایر توافقنامه ها برای بهبود تجارت ترانزیتی در سال 2021 امضا کردند. این توافقنامه تجارت و ترانزیت کالا را از طریق جاده و راه آهن و همچنین فرآیندهای گمرکی کل تجارت ازبکستان را از بندرعباس ایران به پاکستان پوشش می دهد. توافقنامه تجارت(PTA) که در مارس 2022 بین پاکستان و ازبکستان امضا شد در مجموع 34 کالا را پوشش می دهد و هدف آن کاهش عوارض بر این محصولات است که در حال حاضر بین 20 درصد تا 100 درصد در نوسان است. 

از سوی دیگر، پاکستان قصد دارد ازبکستان را از طریق خط آهن با پاکستان از طریق افغانستان متصل نماید و در این راستا توافقنامه ای برای توسعه خط آهن از طریق ترمز-مزار شریف-کابل-پیشاور برای دسترسی به بنادر پاکستان امضا شده است. این پروژه 5 سال به طول خواهد انجامید و 600 کیلومتر طول دارد. خط آهن مذکور هزینه حمل و نقل پاکستان به روسیه را بین 15 تا 20 درصد کاهش می دهد. پروژه راه آهن ترانس-افغان مقرون به صرفه ترین و کوتاه ترین مسیری است که آسیای مرکزی را به بنادر کراچی، گوادر و قاسم پاکستان متصل می کند. البته به دو دلیل عمده، ازبکستان راه آهن مزارشریف-کابل-پیشاور را ترجیح می دهد؛ اول اینکه این مسیر کوتاه تر است و دوم اینکه این کریدور، ازبکستان – قرقیزستان – چین را به اروپا و آسیای جنوبی متصل می کند. در میان دلایل دیگر، رقابت آمریکا و ایران نیز عاملی دیگر است که ازبکستان خواهان یک گذرگاه جایگزین باشد(2).

در عین حال، پاکستان به دنبال توافقی برای پیگیری پروژه خط آهن فراملی با ازبکستان و افغانستان است. کریدور «ازبکستان- افغانستان – پاکستان» آسیای مرکزی را از طریق افغانستان به پاکستان از طریق کوتاهترین مسیر متصل می‌کند و همچنین فرصتی برای کشورهای جنوب آسیا برای ورود به بازارهای کشورهای مستقل مشترک المنافع و اروپا فراهم می‌کند(3). همچنین نشستی با عنوان  «آسیای مرکزی و جنوبی 2021» در تاشکند برگزار شد که هر دو طرف توافق کردند روابط دوجانبه را نه تنها از طریق تقویت تجارت بلکه از طریق پیوندهای فرهنگی دوباره تقویت کنند. رهبران دو کشور بر اهمیت توسعه همکاری نهادینه شده بین کشورهایشان در ارکان اصلی: سیاسی –دیپلماتیک، تجارت و سرمایه گذاری، انرژی، امنیت و دفاع، روابط فرهنگی، گمرک، آموزش نظامی، گردشگری و همچنین تسهیل صدور روادید برای نمایندگان جامعه تجاری و گروه های توریستی تاکید کردند(4). همچنین دو کشور بر تقویت همکاری ها در زمینه ارتباطات هوایی، ریلی و جاده ای توافق کردند و به منظور تسهیل ارتباط گردشگری و تجاری بین دو کشور، سران کشور با برقراری پروازهای منظم در مسیرهای «تاشکند – لاهور» و «اسلام آباد – تاشکند» موافقت کردند(5).

• پاکستان-قزاقستان: امضای توافقنامه تجارت آزاد با «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» برای منافع بلند مدت دو کشور همچنین چگونگی تقویت همکاری های متقابل در زمینه های مختلف و افزایش تجارت دوجانبه بین دو کشور، و راه‌هایی برای بهبود تدارکات و اطمینان از تسهیل روندهای گمرکی، مورد تاکید دو کشور پاکستان و قزاقستان  قرار دارد.
• پاکستان-تاجیکستان: این دو کشور در نظر دارند تا برای تسریع در امضای توافقنامه تجارت ترانزیتی افغانستان، پاکستان و تاجیکستان برای تقویت تجارت ترانزیتی بین پاکستان و تاجیکستان همکاری نمایند. همچنین شورای بازرگانی پاکستان به دولت پاکستان توصیه می کند که از تاجیکستان برای تلاش هایش جهت عضویت در قرارداد چهارجانبه حمل و نقل ترانزیت (QTTA) با مشارکت دولت چین حمایت اساسی کند تا از این طریق به تجار پاکستان اجازه دهد به سایر کشورهای عضو صادرات داشته باشند(6).

از سوی دیگر پروژه «کاسا-۱۰۰۰» به عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت های بازار منطقه‌یی انرژی برق، که با ظرفیت انتقال ۱۳۰۰ مگاوات از کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان به کشور پاکستان از مسیر افغانستان، بستر بسیار مناسبی را برای آغاز معاملات خرید و فروش انرژی برق در منطقه فراهم می نماید مورد توجه دو کشور برای تسهیل امورات اجرایی آن قرار دارد. لازم به ذکر است با انتقال انرژی برق از آسیای مرکزی به آسیای جنوبی، منافع اقتصادی مشترک کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی در یک تجارت منطقه‌ای تامین خواهد شد. پیش بینی می شود 70 درصد برقی که از طریق آن به افغانستان و پاکستان می رسد از تاجیکستان و 30 درصد از قرقیزستان باشد(7). پروژه برق در حال ساخت آسیای مرکزی-آسیای جنوبی که در سال 2016 راه اندازی شد، امکان صادرات برق آبی مازاد را به پاکستان و  افغانستان که از کمبود برق تحت فشار هستند، می دهد. کمبود و قطع مکرر برق به تولید صنعتی آسیب و می تواند مشاغل کوچک را تعطیل کند ضمن اینکه میلیون ها نفر را تحت تاثیر قرار می دهد. از این رو پروژه «کاسا-1000»که یک خط انتقال برق به طول 1270 کیلومتر است می تواند انرژی حاصل از سدهای آبی مازاد تولید شده در قرقیزستان و تاجیکستان را از طریق افغانستان به پاکستان صادر کند. با اجرای این پروژه، 1300 مگاوات برق از قرقیزستان و تاجیکستان به افغانستان و پاکستان منتقل می شود(8). 

جمع بندی

با توجه به اینکه پاکستان مراودات اقتصادی-تجاری خود را در قالب روابط ژئواکونومیک پیگیری می کند، فرصت بسیار مهمی برای کشورهای آسیای مرکزی خواهد بود تا دسترسی بهتری به بازارهای منطقه ایندو پاسیفیک همچنین جنوب غرب آسیا برای فروش محصولات تولیدی-معدنی خود داشته باشند. بدین ترتیب پاکستان پتانسیل بسیار زیادی برای اتصال آسیای مرکزی با سایر نقاط جهان و تبدیل شدن به مرکز تجارت دارد که در این بین نقش کشور ازبکستان بسیار قابل توجه خواهد بود، از این رو پاکستان تمایل زیادی برای گسترش روابط سیاسی-امنیتی-اقتصادی با این کشور مهم آسیای مرکزی دارد.

کلید واژگان: پاکستان، آسیای مرکزی، ازبکستان، اقتصاد، ژئواکونومی، مریم وریج کاظمی

1-https://www.arabnews.pk/node/1994961

2- https://thesvi.org/growing-pakistan-uzbekistan-relations

3- مریم وریج کاظمی (1401)؛ مسیرهای تراتزیت ریلی پاکستان و توسعه منطقه ای، مرکز مطالعات راهبردی شرق، قابل دسترسی در سایت www.iess.ir

4-https://tribune.com.pk/story/2346313/pakistan-uzbekistan-agree-to-boost-connectivity-via-afghanistan

5-https://dailytimes.com.pk/895257/pakistan-and-uzbekistan-to-deepen-strategic-partnership

6-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/southasiasource/exploring-non-traditional-export-markets

7- https://www.cag.world/the-pandemic-did-not-affect-the-progress-of-the-casa-1000-construction-works-on-the-project-in-tajikistan-will-be-completed-in-time-before-the-end-of-2021

8- مریم وریج کاظمی(1401)، چشم انداز تکمیل پروژه برق کاسا-1000، قابل دسترسی در سایت مرکز بین المللی مطالعات صلح https://peace-ipsc.org/fa/