سید سلمان صفوی
مرکز بین المللی مطالعات صلح
آمریکا در دوره 1341- 1357 (1962-1979) مهم ترین متحد نظامی و اقتصادی ایران بود. در این دوره بیشترین مراودات اقتصادی و نظامی بین دو کشور برقرار بود و آمریکا از فروش تجهیزات نظامی پیشرفته مانند اف 4 و اف14 – بوئینگ و هلکوپترهای بل و شینوک به ایران سود گزافی برد. «ایران طی سال های 1972-1975 ایران حدود نُـه میلیارد دلار تجهیزات نظامی از آمریکا خریداری کرد. در سال 1978 سفارش‌های نظامی ایران به دلیل افزایش درآمد حاصل از بالارفتن قیمت نفت، به 5 میلیارد دلار در سال رسید. در سال 1356 (1978) تعداد مستشاران آمریکایی که در ارتش و سازمان‌های وابسته مشغول خدمت بودند، حدود 45 هزار نفر برآورد می‌شد. اگر حد متوسط حقوق ماهانه هر یک از مستشاران آمریکایی در سال 1978، شش هزار دلار فرض شود، دولت ایران سالانه مبلغ 24/3 میلیارد دلار بابت حقوق آنها پرداخته است. حجم مبادلات اقتصادی امریکا و ایران تا پایان دهة 70 میلادی بالغ بر 40 میلیارد دلار بود.»[1]x
پس از انقلاب 1979 در ایران، در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ (8 آوریل 1980)، جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا ضمن قطع رابطه با ایران، دستور توقیف اموال و دارایی های ایران در آمریکا را صادر کرد. پس از آن سیاست خصمانه آمریکا علیه ایران مانع روابط رسمی بین دو کشور – حتی با وجود منافع مشترک – شد. برخی اقدامات خصمانه آمریکا عبارتند از: مصادره دارایی های ایران در آمریکا، وضع تحریم علیه ایران، حمایت آمریکا از اپوزیسیون جمهوری اسلامی ایران، حضور نظامی آمریکا در عراق و خلیج فارس و ترور سرلشگر قاسم سلیمانی به دستور مستقیم رییس جمهور آمریکا (دونالد ترامپ) با پهپادهای نیروهای مخصوص ارتش آمریکا، در فرودگاه بغداد (سوم ژانویه 2020).
در سایه «تهاجم ترکیبی» آمریکا علیه ایران (تهاجم اقتصادی، سیاسی، امنیتی، رسانه‌ای و دیپلماتیک) ایران به تدریج از غرب دور و ناچار به شرق نزدیک شد. تغییر سیاست خارجی ایران در نزدیکی به چین و روسیه، نتیجه سیاست های غلط آمریکا علیه ایران در طول چهل سال گذشته است. ایران «سامانه موشکی زمین به هوا با برد بلند اس-300» را از روسیه خریداری کرد. روسیه نیز در سال 1390 (2011) نیروگاه اتمی بوشهر را به طور کامل ساخت. پوتین رهبر روسیه طی چند سال گذشته دو نوبت در تهران با رهبر ایران ملاقات کرده است. شی جین پینگ رئیس جمهور چین نیز در تهران با رهبر ایران ملاقات کرد. ایران در سپتامبر 2021 عضو کامل سازمان همکاری شانگهای شد. در حال حاضر ایران و روسیه در حال مذاکره برای همکاری های راهبردی بلندمدت هستند.
سخن رهبر ایران در رابطه با سیاست نگاه ایران به شرق، به رئیس جمهور چین: «غربی ها هیچ‌گاه نتوانسته‌اند اعتماد ملت ایران را جلب کنند.» ایشان سیاست آمریکا نسبت به ایران را بین کشورهای غربی، بدتر و خصمانه‌تر خوانده، افزودند: «همین سیاست های خصمانه موجب شده ملت ایران و مسئولان کشور، گسترش روابط با کشورهای مستقل را پیگیری کنند.»[2]
حکومت آمریکا براین باور است که با سیاست فشارهای چند جانبه قادر است ایران را تسلیم درخواست های غیر واقع بینانه خود نماید. غافل از آن که در ایران انقلاب شده و همان رابطه با شاه، را نمی تواند با حکومت جدید ایران ادامه دهد. اما دو کشور می توانند بر اساس منافع مشترک، روابط مسالمت آمیز داشته باشند و در موارد افتراق نیز هر کدام راه خود را بروند.
نزدیکی ایران به چین و روسیه، شکست راهبردی سخت بین المللی برای حکومت آمریکاست که بالانس قدرت در جهان را به نفع چین و روسیه تقویت می کند. آمریکا با قطع رابطه با ایران، رابطه این کشور با بازار هشتاد میلیونی ایران را حذف کرد. در نتیجه روسیه و چین جای آمریکا را گرفتند. ایران در سال 2021 قرارداد همکاری های راهبردی 25 ساله را با چین امضا کرد. ایران به حیات قدرتمند خود ادامه داد، اما آمریکا به خاطر سیاست های غلط علیه ایران، مهمترین دوست خود در همسایگی روسیه و منطقه راهبردی خاورمیانه را از دست داد.
ایران تحت تأثیر سیاست نزدیکی به شرق، پیرامون مناقشات سیاسی- نظامی روسیه و چین با آمریکا نظیر مناقشه روسیه و اوکراین و ادعای چین در مورد تایوان، موضعی علیه آنها اتخاذ نکرده، بلکه از سیاست «چین یکپارچه و واحد» حمایت می کند. ایران در مقابل حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس، روسیه و چین را به خلیج فارس فراخواند و حتی مانور مشترک نظامی دریایی با آنها برگزار کرد و در سوریه، در مقابل آمریکا، با روسیه همکاری نظامی نمود.
با توجه به علاقه ایران به تعامل سازنده و متعادل با شرق و غرب، آمریکا می تواند با توقف سیاست فشارهای چندجانبه به ایران و دعوت از ایران به همکاری های اقتصادی، علمی، ورزشی و هنری؛ از نزدیک شدن بیشتر ایران به رقبای جهانی آمریکا (روسیه و چین) جلوگیری کند.
[1]. https://psri.ir/?id=ehbssz3s
[2]. https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=32059
