مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در سالهای اخیر سیاست خارجی ژاپن در قبال ایران با تحولاتی نوین روبرو بوده است و این کشور در روابط خود با ایران تعدیلات و تغییراتی را متناسب با اهداف خود و نوع کنشگری بازیگرانی همچون امریکا به عمل آورده است. در این راستا و برای واکاوی سیاست خارجی ژاپن در قبال ایران به گفتگویی با احمد منتظران رئيس پيشين ميز آسیا و اقیانوسیه دفتر مطالعات وزارت خارجه پرداخته ایم: ایشان تحلیل گر مسائل سیاسی و متخصص آسیا هستند.
كليد واژگان: سیاست خارجی ژاپن، نگاه به ایران ، روابط امريكا و ژاپن، تحريم هاي ايران، واردات نفت از ايران
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به سیاست خارجی یک دهه ی اخیر ژاپن در قبال ایران نگاهی داشته باشیم اصولا جایگاه ایران در سیاست خارجی و رويكرد خاورميانه این کشور از منظر ژئوپلتیک و استراتژیک در کجا قرار دارد؟
ژاپن به عنوان یک کشور شکست خورده پس از جنگ جهانی دوم که مورد اصابت بمبهای اتمی امریکا در هیروشیما و ناگازاکی قرار گرفت که منجر به فجایع اتمی امریکا و کشتار ضد انسانی و جنایات علیه بشریت بی نظیری در این کشور شد. از این رو ژاپن تاکنون به عنوان کشور بدون ارتش و زیر چتر اتمی و امنیتی و نظامی امریکا قرار گرفته و سیاست خارجی آن بگونه ای رقم خورده است که به عنوان کشور تابع و پیروی سیاست خارجی امریکا بشمار آید. هرچند مقامات سیاسی این کشور اختلاف نظرهای با تصمیم سازان امریکا در مسائل ایران و خاورمیانه دارند، اما بطور کلی ژاپن با یک قدرت اقتصادی بزرگ همچنان یک کشور تابع و در مدار سیاستهای امریکا و غرب محسوب میشود و نمی توان سیاستهای خارجی این کشور را از مجموعه امریکا و غرب جدا دانست. به موازات بهبود روابط ایران با امریکا و اروپا روابط ایران و ژاپن نیز بهبود می یابد و ژاپنیها مدتهاست که عنصر کشور ثالث یعنی امریکا را در روابط خویش با ایران گنجانیده اند و از این روست که سیاست خاورمیانه ای و مناقشه فلسطینی – رژیم اشغالگر را از منظر و دیگاه امریکا و غرب دنبال می کنند. در زمان نخست وزیری آقای هاشیموتو که در دو سال آخر دوران ریاست جمهوری جناب آقای هاشمی رفسنجانی مقارن بود، آنها اصول چهارگانه ای در این ارتباط دنبال می کردند و تلاش نمودند یک سیاست مدون خاورمیانه ای و منطبق با غرب و حمایتی از ایجاد دولت مستقل فلسطینی را پیگیری کنند و لذا کمکهای مالی و توسعه ای به فلسطینیها ارائه میشد و رفت و آمدهای سیاسی آنها با هر دو طرف از منظر سیاست خارجی امریکا و غرب قابل تحلیل بوده است. ژاپنیها ثبات سیاسی خاورمیانه و ایجاد بازارهای اقتصادی و انجام پروژه های زیر ساختاری را در راستای سیاست خارجی خویش و دسترسی به منافع اقتصادی را یک سیاست پا برجا و استوار را خواستار هستند و لذا ادامه مناقشه و درگیری و بی ثباتی را به نفع سیاستهای درازمدت خویش نمی دانند و مایلند هر زودتر یک ساختار با ثبات و صلح آمیز در منطقه حاکم گردانند. ژاپنیها همواره تاکید داشته اند ایران یک کشور بزرگ با تمدن درخشان و رویکرد مثبت در تحولات خاورمیانه از ابتدای تمدن 2500 ساله خویش در خاورمیانه و خلیج فارس ایفا کرده اند و خواستار حفظ همین رویکرد سازنده و تعامل گر و مداراکننده تاریخی هستند و لذا از ایده گفتگوی تمدنهای آقای خاتمی بشدت استقبال کردند و کنفرانسهای بین المللی برگزار و خواستار ادامه چنین سیاستهای از سوی ایران هستند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به اینکه در حال حاضر حجم زیادی از واردات نفت خام ژاپن از خاورمیانه است و ایران نیز از صادرکنندگان انرژی به این کشور بوده است. دیپلماسی انرژی ژاپن را با توجه به نوع رويكرد اين كشور به ايران کناره‌گیری از پروژه مورد نظر در ایران، كاهش میزان خرید نفت این کشور از ایران به کمترین میزان در سال های اخیر و اعلام كاهش واردات نفتی از ایران در آينده را را چگونه مورد مورد تحلیل قرار می دهید؟
ژاپن به عنوان کشور نیازمند انرژی همواره با نفت و گاز و مشتقات انرژی ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس و کشورهای حاشیه نفت خیز در شمال ایران هستند و به تنوع تامین انرژی خویش و عدم وابستگی به کشور مشخصی را به عنوان دیپلماسی نفتی پیگیری کرده اند. در دوران جنگ تحمیلی جمهوری اسلامی ایران بزرگترین تامین کننده نفت و انرژی ژاپن محسوب میشد و حتی تلاش کرد امنیت تانکرهای نفت به مقصد ژاپن را تامین کند و از این رو جمهوری اسلامی ایران در طول جنگ 8 ساله به اقتصاد و شکوفائی تجاری و بازرگانی ژاپن کمک فراوانی کرد. اما در مقابل دولتهای ژاپن علیرغم تایید نقش ایران در این راستا و کمکهای شایان توجه ایران به ژاپن رویکرد مستقلی را اتخاذ نکردند و با پیروی از سیاستهای امریکا و غرب با این نقش و ایفای سیاست خارجی ایران واکنش نشان دادند و حتی به تنوع منابع نفتی خویش از عربستان و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس روی آوردند و تحت فشار امریکا از پروژه های تعریف شده و قانونی و تعهد آور خویش از جمله کاروه 4 هم کناره گیری کردند دامنه این همکاریها حتی در سایر زمینه های سیاسی ، فرهنگی و بین المللی گسترش یافت. در حال حاضر روابط و مناقشه هسته ای ایران با امریکا و غرب بر روابط دو کشور سایه انداخته و بطور طبیعی ژاپنیها با پیروی از سیاستهای امریکا مبنی بر اعمال محدودیتها ، فشارهای سیاسی و گسترش تحریمها همراهی کرده اند. بنابراين سیاست کاهش واردات نفت ژاپن از ایران در این چارچوب قابل تحلیل است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به تاثیر عوامل بیرونی در روابط سیاسی ژاپن و ایران در سالهای گذشته بپردازیم این روابط بیشتر تحت تاثیر قطعنامه های تحریمی علیه ایران در سازمان ملل متحد بوده است یا روابط توكيو با ایالات متحده امریکا (فشار بر ژاپن در راستای حمایت بیشتری از سیاست آمریکا در قبال ایران) بوده است ؟
تجارب سیاسی سی سال گذشته حاکی از پیروی سیاستهای توکیو از سیاستهای یکجانبه واشنگتن علیه جمهوری اسلامی ایران و حکایت از حمایت ژاپن از سیاستهای امریکا در قبال ایران دارد و این سیاست تغییر ناپذیر و با ثبات است. زیرا ژاپنیها نمی توانند سیاست مستقلی داشته و از آن پیروی کنند. ژاپن یک قدرت اقتصادی با حمایت امریکا و در زمینه های سیاسی و بین المللی یک کوتوله سیاسی است و راه طولانی برای ایفای یک نقش مستقل در ابعاد سیاسی حتی در قبال ایران است. خصوصا تبلیغات امریکا و غرب در مورد دستیابی به سلاح هسته ای از سوی ایران در تارو پود ژاپنیها نفوذ و رسوخ کرده است (که اساسا دروغ و ماهیتی حیله گرانه داشته و اساسا سیاست هسته ای جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر سیاست جهان عاری از سلاح هسته ای بطور اعم و خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای بطور اخص است) اما تجارب تلخ ژاپنیها از مصائب و تلفات و آثار باقی مانده از بمباران هیروشیما و ناگازاکی فوق العاده در اذهان مردم و دولمندان ژاپنی باقی مانده و نمی توان تاثرهای منفی و یکجانبه دستگاه تبلیغاتی امریکا و غرب را در مشوش نمودن اذهان ژاپنیها به هیچ وجه نادیده گرفت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نگاه سیاست خارجی ژاپن به ایران نقش کشور های عربی همچون عربستان سعودی و همچنين شوراي همكاري خليج فارس در روابط کنونی ایران با ژاپن تا چه اندازه ای است ؟
نگاه سیاست خارجی امریکا به عربستان و شوراي همكاري خليج فارس از دو منظر قابل تحلیل و ارزیابی است الف : حفظ روابط این کشورها با غرب و زیر مجموعه آنها و همسويی و تطابق رفتار سیاستهای خارجی آنها با غرب و امریکا و ب: برخورداری از منابع بسیار قابل توجه انرژی كه بطور طبیعی و تعریف شده و قابل محاسبه است. در اين بينبا توجه به نوع همگراييه اي ژاپني ها با امريكا توكيو همسويی در اين حوزه با امريكا دارد تا مانعي برای توسعه روابط و همکاریهايش وجود نداشته باشد. از طرف ديگر ژاپنیها در رويكرد خود به شوراي همكاري خليج فارس از سیاست دوگانه برخی کشورها در حمایت از افراط گرایان القاعده ای و طالبانی در افغانستان، پاکستان و سایر کشورها بیم و هراس دارد. چرا كه نوع عملکرد آنها جریان اقتصاد و مبادلات تجاری و بازرگانی و توسعه ای را در منطقه تخریب می کنند. لذا توكيو تلاش دارد با توسعه روابط خویش با حامیان ثروتمند از قدرت جریانات افراط و تندرویهای دینی بکاهد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نگاه دو کشور ژاپن و ایران در سالهای آینده، آینده روابط اقتصادي سياسي و ديپلماتيك ژاپن و ایران را با توجه به سایر مولفه های دخیل با چه سنارویو هایی را می توان ترسیم کرد ؟
بهموازات بهبود و توسعه روابط دیپلماتیک ایران با امریکا و غرب این امر به توسعه روابط ایران و ژاپن منجر خواهد شد و با کنار رفتن مولفه های بازدارنده و مانع ابعاد روابط اقتصادی ایران با ژاپن نیز بهبود و حتی روند روبه تزایدی به خود خواهد گرفت و دسترسی بدون مانع ایران به تکنولوژی و مصنوعات ژاپنی تسهیل خواهد شد. در اين بين سرعت چنین دستیابی و دسترسی اساسا به ماهیت و سرشت روابط ایران و امریکا و کم اثر شدن فشار ها و اعمال نفوذ این کشور ثالث دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با وجود تحریهای فزاینده امریکا و سازمان ملل ژاپن در چه صورتی ممکن است روابط خود را با ایران گسترش دهد ؟
ژاپنیها طی سه دهه گذشته سیاست خارجی مبتنی بر پیروی از سیاستهای امریکا را به نمایش گذاشته اند که نماینگر تاثیر کشور ثالث بر روابط دوجانبه ایران و ژاپن بوده است. آنها در مذاکرات رسمی از اظهار این حقیقت نیز ابائی نداشته و بارها تاکید کرده اند، مادامی که روابط ایران و امریکا بهبود نیابد این تاثیرها و سایه ها بر روابط همچنان باقی و پا بر جا خواهد ماند. مادامی که چراغ قرمز و اعمال نفوذ و فشار امریکا برقرار است روابط ایرانی – ژاپنی تابع چنین امری است. اما با نمایان شدن چراغ سبز امریکا، و با در نظر گرفتن تجربه کار دیپلماتها و فراز و نشیب و منحنی روابط سی ساله دو کشور نوعی تغییر و تحول اساسی و تداوم مثبت در روابط توکیو – تهران پديد خواهد آمد. يعني با بهبودی و یا تحرک و فعالیت دیپلماسی تدریجی در روابط ایران و امریکا دامنه همکاریهای اقتصادی و تکنولوژی و توسعه روابط تجاری دو کشور ایران و ژاپن نیز از تنگناها خارج و فصل جدیدی بر روابط حاکم خواهد شد و به نظر میرسد یخهای روابط نیز ذوب خواهد شد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مردم ژاپن به پای صندوق های رای رفتند و در انتخاباتی حزب حاکم یعنی حزب دموکراتیک شكست خورد و منجر به بازگشت سیاستمداران قدیمی حزب LDPبه قدرت شد. در اين حال حزب LDPچه سیاست هایی را در حوزه ايران پیگیری خواهند کرد؟
انتخابات 16دسامبر 2012 یک نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ژاپن بود که طی آن مردم ژاپن با اعتماد مجدد به اصلی‌ترین حزب محافظه‌کار ژاپن یعنی حزب لیبرال دموکراتیک که یک حزب ریشه دار و و با سابقه است ، این تحول و رویکرد سیاسی را رقم زدند. بطور کلی حزب لیبرال دموکراتیک حزبی با اکثریتی از سیاستمداران سنتی و قدیمی و محافظه کار است که بسیاری از سیاستمداران آن بعد از جنگ جهانی دوم همواره بر مسند قدرت در ژاپن بوده و بسیاری از سیاستمداران فعلی نیزاز بطن فعالیتهای شاخه های گوناگون این حزب بیرون آمده اند. لذا رویکرد مجدد و پیروزمندانه حزب لیبرال دموکراتیک پس از یک دوره رهبری کشور توسط حزب دموکراتیک نشان داد که این حزب در مواقع خطیر و بحرانی برای اتخاذ سیاستهای محافظه کارانه و غیر منعطف وارد صحنه سیاسی ژاپن می شوند و تا سیاستمداران این حزب با استخوان و کهنه کار بتوانند ، تصمیمات سرنوشت ساز را اتخاذ ، مدیریت و رهبری کند. حزب لیبرال دموکرات در ائتلافی با حزب کمیتو نوین، متحدی کوچکتر موفق شد تا به دو سوم کرسی ها و «اکثریت فوق العاده» دست یابد و بدین وسیله خواهد توانست به شکستن بن بست سیاسی و طولانی در ژاپن کمک کند. حزب لیبرال دموکرات آقای آبه در انتخابات، (١٦ دسامبر2012 ) با کسب ٢٩٤ کرسی بار دیگر به اکثریت کرسی های پارلمان ژاپن تکیه زد. پیروزی مطلق حزب لیبرال دموکراتیک به رهبری، شینزو آبه، این امکان را خواهد داد تا سیاستهای امنیتی سخت را پیش برده و سیاست کنار گذاشتن انرژی هسته‌ای را نیز لغو کند. این اکثریت مطلق به بن‌بست سیاسی که ژاپن در پنج سال گذشته با آن روبه رو بوده پایان خواهد داد و امکان تلاش برای خروج از دهه رکود اقتصادی و دست وپنجه نرم کردن با هزینه‌های روزافزون بازنشستگی و رفاهی را نیز فراهم خواهد آورد. سیاست اصلی آقای آبه این حول محور برنامه اقتصادی است و قبل از هر چیز وی اعتقاد دارد باید اقتصاد ژاپن با سیاستهای مالی تسهیل شده و وی بدنبال تقویت رشد اقتصادی است. روابط سنتی این حزب با واشنگتن بگونه ای است که در کوتاه مدت و باقی ماندن عوامل اختلافی روابط ایران و امریکا و غرب و اعمال قطعنامه های شورای امنیت و تحریمها گشایش فوری و ویژه ای رخ نخواهد داد، اما برخی ا سردمداران این حزب برای توسعه و بهبود و یا آغاز گفتگو بین ایران و امریکا همانند دو دهه قبل ممکن است وارد صحنه شده و وساطت و موجبات گفتمانی شوند و انجام آن نیز تنگناهای موجود در روابط را برطرف خواهد کرد. بایست دید دو طرف ( ایران و امریکا ) آیا مایلند از ظرفیت ژاپنیها در این رابطه برخوردار شوند و یا بدون وساطت طرف ثالث مایلند خودشان با توجه به قدرت و توان و خرد و راهکار دیپماتیک و اراده سیاسی و خرد نخبگان این مسیر را تسهیل بخشند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در چه صورتي ژاپن به قطع همكاري ها و واردات انرژي از ايران و شركت در تحريمهاي گسترده تر به صورت يك جانبه و چند جانبه با ايران دست خواهد زد؟
پاسخ این سوال در سطور فوق بطور وضوح و آشکار تشریح شده است. هر گونه تیرگی سیاسی در روابط ایران با امریکا و غرب و آژانس انرژی هسته ای بطور اخص دست ژاپنیها را برای تحریمهای گسترده به تبع امریکا با خواهد گذاشت. در اين بين با توجه به اینکه آقای آمانو رئيس آژانس هسته اي یک تبعه ژاپنی است به نظر میرسد نوعی دخیل نمودن سیاستمداران ژاپنی و توجیه مستمر آنها در مذاکرات 1+5 از سوي ايران خواهد توانست بستر و مسیر دیپلماتیک جدیدی را رقم زند.
گفتگو از : فرزاد رمضانی بونش
