قدرت الله بهبودی نژاد
دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل
دانشگاه جواهر لعل نهرو
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
هند پس از استقلال، چندین دهه رابطه گرمی با کشورهای شورای همکاری حوزه خلیج‌فارس نداشت و به‌عنوان یک بازیگر محصور در منطقه خلیج‌فارس تصور می‌شد. اما اکنون روابط هند با این کشورها گسترش‌یافته و عمیق‌تر شده است. توافق اخیر بین هند و عربستان و اجازه پروازهای هواپیماهای هندی از خاک عربستان به مقصد اسراییل و برعکس، نشان از نفوذ رو به گسترش هند در منطقه خاورمیانه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس دارد. عربستان سعودی پس از ۷۰ سال، ممنوعیت پرواز هواپیماهای اسراییلی از خاک خود را لغو کرد. توافق سعودی با هندوستان نشان از تغییرات قابل‌توجهی در سیاست خارجی آن‌ها دارد. در زیر به عوامل مهمی که باعث شده است استراتژی هند برای روابط خوب با کشورهای خاورمیانه افزایش یابد پرداخته می‌شود:
۱. انرژی
نیاز هند به واردات نفت و محصولات نفتی از کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به‌طور قابل‌توجهی افزایش‌یافته است که دلیل آن تغذیه اقتصاد در حال صنعتی شدن هند می‌باشد. در کنار همکاری‌های مداوم در بخش انرژی، کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس نزدیک به ۶۵ درصد از نیاز هند به نفت خام را تأمین می‌کنند. قابل‌توجه است که با رشد فوق‌العاده صنایع پالایش، افزایش صادرات محصولات نفتی هند به کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس نیز در حال بالا رفتن است. درحالی‌که کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس نفوذ خود در بازارهای صادرات نفت غربی را از دست می‌دهند، هند در حال تبدیل شدن به یک مقصد صادرات تعیین کننده برای کشورهای شورایی همکاری خلیج‌فارس است، و به‌طور مشابه، بازارهای کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس نیز برای صادرات محصولات نفتی هند بسیار مهم می‌شوند.
بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، نیاز وارداتی هند در سال ۲۰۱۵ برابر ۳ میلیون بشکه در روز و در سال ۲۰۳۰ برابر ۶ میلیون بشکه در روز خواهد بود. وابستگی این کشور به واردات نفت از ۷۰ درصد در سال ۲۰۰۷ به درصد ۹۲ در سال ۲۰۳۰ خواهد رسید. این روند به‌طور مشهودی ارتباطات نفتی بین کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و هند را تقویت خواهد کرد.
برای قطر، هند یک بازار مهم می‌باشد که حدود ۱۴ درصد صادرات گاز طبیعی مایع آن را به خود اختصاص داده است. اهمیت گاز برای هند در آینده بیش از پیش افزایش می‌یابد. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی می‌کند که تقاضای هند برای گاز از ۴۲ میلیون مترمکعب در سال ۲۰۰۸ به ۲۳۴ میلیون مترمکعب در سال ۲۰۳۵، برسد. این امر هند را مجبور می‌کند که حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی مصرفی خود را وارد کند.
با رشد اقتصادی پیش‌بینی شده ۷-۸ درصد برای هند، برآورد می‌شود که پاسخگویی به تقاضای سریعاً رو به افزایش برای انرژی یکی از بزرگترین چالش‌های پیش روی هند باشد. رشد جمعیت، همراه با رشد سریع اقتصادی و صنعتی شدن، هند را به ششمین مصرف کنندهٔ بزرگ انرژی در جهان تبدیل کرده است.
رشد انتظارات در میان سیاست مداران هندی، که هند در نهایت به یک قدرت استراتژیک جهانی تبدیل خواهد شد آن‌ها را واداشته است که ستونهای موجود برای انجام این هدف مانند تجارت انرژی را که از اهمیت استراتژیک والایی برخوردار می‌باشد را به‌طور جدی در سیاست‌های خود اعمال نمایند. واردات خالص نفت هند از ۴۲ درصد در سال ۱۹۹۰ به ۷۱ درصد در سال ۲۰۱۵ افزایش‌یافته است. در سال ۲۰۱۵ بیش از نیمی از نفت و گاز هند از خلیج‌فارس وارد شده است. در طی دیدار نخست وزیر نارندرا مؤدی مؤدی از عربستان دو کشور توافق کردند تا روابط بین خود را به یک مشارکت راهبردی وسیع تبدیل کنند.
۲. روابط اقتصادی غیر نفتی هند و کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس
حجم تجارت بین کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و هند از ۵/۵ بیلیون دلار در سال ۲۰۰۱ به ۱۳/۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ افزایش‌یافته است. از سال ۲۰۱۵ چین وهند تیدیل به مهمترین شرکای تجاری و سرمایه گذاری در کشورهای عضو شورای همکاری هستند، بخش مهم این روابط تجاری کارگران هندی هستند که در این کشورها کار می‌کنند. در سال ۲۰۱۵-۲۰۱۶ درامد کارگران هند در کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به ارزش ۳۵ /۹ میلیارد دلار بوده است، چیزی که هند رادر سالهای اخیر به ایجاد روابط گرم‌تر با این کشورها تشویق کرده است. عربستان چهارمین شریک تجاری هند در سطح دنیا و هند نیز یکی از بزرگترین وارد کننده‌های نفت از عربستان است. روابط هند با پادشاهی عربستان از سطح اقتصادی هم فراتر رفته و به سطح امنیتی رسیده است، بطوریکه مدارک نشان می‌دهد که یکی از عاملین اصلی حملات (مومبای) در سال ۲۰۰۸، به نام (ابو جیندال) که دارای گذرنامه پاکستانی بود و در عربستان مخفی شده بود توسط نیزوهای امنیتی سعودی بازداشت و به هند تحویل داده شد، همچنین دولت سعودی بالاترین نشان درجه لیاقت این کشور به نام نشان لیاقت عبد العزیز را به نخست وزیر هند در جریان دیدار او از این کشور به او تقدیم کرد.
مؤدی برای همگام سازی و همگرایی اقتصادی بیشتر بین هند و کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس، موافقت نامه‌هایی چند گانه شامل یک کنسرسیوم از شرکت‌های هندی با سرمایه ۶۰۰ میلیون دلار در حوزه نفت و گاز ابوظبی مشارکت کنند و این معامله نشان می‌دهد که شرکت‌های نفت و گاز هند برای اولین بار در تولید نفت خام امارات متحده عربی شرکت خواهند داشت.
تقویت همکاری اقتصادی میان هند و کشورهای کوچکتر خلیج‌فارس منجر به تغییر پارادیم عمده‌ای شده است که هند را به‌عنوان کشوری تبدیل کرده است که در ملاحظات راهبردی رهبران خلیج‌فارس عمیقاً نمایان است.
نقش هند در منطقه خاورمیانه همچنان تحت تأثیر حضور عظیم اقتصادی آن است. بر این اساس رهبران هند شروع کرده‌اند به توسعه دادن حضور امنیتی خود در این منطقه که لازمه‌ای برای تکمیل قدرت اقتصادی‌شان می‌باشد. برای مثال مؤدی در ماه اوت سال ۲۰۱۵ از امارات دیدن کرد، این سفر یک رویداد تاریخی ویژه به شمار می‌رفت زیرا که نخستین سفر رسمی یک رهبر بلند پایه هند به امارات بعد از ۳۴ سال بود. هند و امارات متحده عربی در تاریخ ۲۵ ژانویه سال گذشته تصمیم گرفتند همکاری‌های دو جانبه خود را از طریق بخش‌های مختلف از جمله دفاع و انرژی گسترش دهند. در مجمو ع ۱۴ یادداشت تفاهم بین هند و امارت متحده عربی امضا شد. تفاهم نامه‌هایی در زمینه دفاعی، تکنولوژی، تحقیقات، توسعه و نوآوری و هماهنگی بین بخش خصوصی و عمومی دو کشور، دامپینگ و تسهیل حمل و نقل دریایی، و انتقال رایگان پول بین طرفین.
۳. آرمان‌های امنیتی هند برای محافظت از خود
تجارت بین‌الملل رو به رشد هند بیشتر اهمیت حفاظت از خطوط دریایی در منطقه اقیانوس هند را افزایش می‌دهد. هر دو حزب کانگرس و بی جی پی اعلام کرده‌اند که خاورمیانه به لحاظ استرتتژیک جزیی از جنوب آسیا هست، دکترین دریایی هند در سال ۲۰۰۹ می‌گوید که خلیج‌فارس و دریای عمان برای منافع هند بسیار حیاتی هستند. در نتیجه ارتباطات امنیتی با کشورهای خاورمینه برای این امر ضروری است. هندوستان در پاسخ به عوامل ناامنی در حال ظهور و کاهش تهدیدات و افزایش امنیت خود اقدامات گسترده‌ای صورت داده است. آقای مؤدی در سالهای اخیر یک توافقنامه دو جانبه با کشورهای خاورمیانه با شعار ((نگاه نو به غرب آسیا)) امضا کرده است. دهلی نو همچنین قراردادهایی امنیتی و دفاعی با عربستان، عمان، اسراییل، ایران و قطر امضا کرده است.
ساختمان جدید سفارت عربستان سعودی بزرگترین ساختمان در بین سفارت خانه‌های دیگر در دهلی نو می‌باشد. در سال ۲۰۱۸ که هفتاد سال از روابط دو جانبه بین دو کشور می‌گذرد، همکاری‌های دو کشور به‌طور فزاینده‌ای رو به افزایش است. قبلاً روابط هند و عربستان سعودی عمدتاً محدود به حوزه انرژی بود اما در حال حاضر رو به گسترش هست و به سایر حوزه‌ها تسری پیدا کرده است و از یک حالت یک بعدی به چند بعدی تغییر حالت داده است بنابراین افزایش روابط دیپلماتیک، امنیتی، تجاری عربستان با هند شاید به این معنی باشد که دیگر مانند سابق برای پاکستان هزینه نخواهد کرد و این کاهش هزینه عربستان برای پاکستان قطعاً مزایایی خواهد داشت که سود آن به هند هم خواهد رسید.
از زمان انتخاب آقای مؤدی به‌عنوان نخست وزیر، علاوه بر وزیر داخله آقای راجنات سینگ و وزیر خارجه سوارایج، خود او نیز از اسراییل برای تقویت روابط دوجانبه بین هند و اسراییل به آن کشور سفر کرده‌اند. هند از یک سو در حال گسترش روابط خود با شش کشور نفتی خلیج‌فارس است و از سوی دیگر در حال گسترش هر چه بیشتر روابط خود با اسراییل می‌باشد حجم تجارت دو جانبه بین هند و اسراییل به ۶۰ میلیارد دلار می‌رسد. موافقت نامه تجارت آزاد بین دو کشور، حجم تجارت بین آن دو را افزایش داده است. دو کشور همکاری تنگاتنگی نیز در زمینه دفاعی دارند، هند بزرگترین خریدار تجهیزات دفاعی از اسراییل است. پیش‌بینی می‌شود که سالانه در حدود یک میلیارد دلار خرید تسلیحاتی هند از اسراییل باشد. در طول مدت دیدار نخست وزیر اسراییل از هند در ژانویه ۲۰۱۸ هر دو نخست وزیر بر گسترش هر چه بیشتر روابط دو کشور تاکید نمودند با این حال، این تقویت رابطه با اسراییل باعث نشده است که موضع سیاست خارجی هند در قبال مساله فلسطین و یا رابطه با ایران را تحت شعاع آن قرار گیرد.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی، هند ، کشورهای عربی، حوزه خلیج‌فارس
