فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه: در دو دهه پس از استقلال جمهوری تركمنستان از شوروی پيشين سياست خارجي اين كشور با تحولاتي روبرو بوده است است و همزمان با افزايش استقلال از مسكو دست به روابط گسترده اي با ساير كشورها زده است. در اين بين با توجه به برگزاري اخير انتخابات رياست جمهوري در اين كشور کوشیدیم تا با طرح گفتگویی با دکتر حسن بهشتي پور به سیاست خارجی این جمهوری، اهداف و نگاه این کشور به بازیگران منطقه ای و جهانی بپردازیم:
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به طور کلی مهم ترین اهداف سیاست خارجی جمهوری تركمنستان چیست؟
تركمنستان با بيش از480 هزار كيلومتر مربع كشورپس از قزاقستان وسیع ترینکشور در منطقه آسیای مرکزی است اما به دلیل بیابانی بودن دوسوم خاک این کشور، جمعيتي در حدود پنج تا پنج و نيم ميليون نفر دارد. برخورداری از منابع سرشار نفت و گاز، از لحاظ ژئو اکونومی جايگاه ويژه اي را به اين كشور داده است. به طوری که ترکمنستان پس از روسیه، ایران و قطر، چهارمين ذخاير گاز دنيا را در اختیار دارد. این کشور همچنین روزانه حدود 220 هزار بشكه نفت توليد که نيمي از آن را صادر مي كند. اين موقعیت باعث شده است تا تركمنستان بتواند جايگاه نسبتا خوبي در تاثيرگذاري در معادلات منطقه اي وانرژی بين المللي داشته باشد.
بخاطرهمین برخورداری ازمنابع انرژی ، این کشور تلاش کرده از طریق جذب سرمایه گذاران خارجی امکان افزايش صادرات گاز را بدست آورد. همچنين با افزايش توليد نفت اين كشوردر سالهای اخیر ترکمنستان حداقل از نظر ژئواكونوميك وضعيت خود را بهبود بخشیده است، اما اين كشور برای تثبیت موقعیت خود در منطقه نیاز دارد توسعه همه جانبه و پایدار را در دستور کار خود قرار دهد. یعنی توسعه اقتصادی در این کشور اگر با توسعه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی همراه نشود، نمی تواند به اهداف مورد نظر برسد. به عنوان نمونه به گزارش سازمان شفافیت بین المللی ترکمنستان از نظر فساد مالي و رشوه خواری وضعیت بسیار بدی دارد. بنابراين با وجود پيشرفت اقتصادي و تجربه رشد اقتصادي 14 درصدي در سال 2011 اين كشور در زمينه توزيع عادلانه درآمد وثروت هنوز دچار مشکلات اساسی است. در نتیجه با وجود رشد اقتصادی و برخورداری از منابع عظیم انرژی اکثریت مردم این کشور از لحاظ سطح رفاه و برخورداری اجتماعی با مشكلاتي روبرو هستند. با در نظر گرفتن چنین شرایط و موقعیتی است که رهبران ترکمنستان با اتخاذ سياست بي طرفي از يك سو حساسيت درمورد خود را كم می کنند و از سوي دیگر ميدان جديدي را براي نقش آفرینی بوجود می آورند تا بتوانند میزان تاثیرگذاری خود را بر اقتصاد دنيا افزایش دهند.
بنابراين هدف و برنامه تركمنستان محور قرار دادن اقتصاد درسياست خارجي است که محور اصلی آن هم تولید گاز و نفت است. چرا که ترکمنستان از سایر مولفه های مهم تاثیرگذاری در سیاست خارجی بی بهره است. مگر اينكه بعدها تغييراتي در معادلات منطقه اي آسياي مركزي و يا افغانستان به وجود آيد و به وزن تاثيرگذاري تركمنستان بيافزايد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به سياست خارجي تركمنستان در سالهاي اخير (با توجه به اصل بي طرفي) با دوران صفر مراد نيازف نگاهی مقایسه ای داشته باشیم آيا سياست خارجي اين كشور به سمت خروج از بي طرفي حرکت کرده است؟
بله. بي طرفي مطلقي كه نيازوف دنبال مي كرد به سمت خنثي بودن در تحولات منطقه ای و بین المللی نمود پیدا میکرد. بطوری که در مواردی ترکمنستان حتي از راي ممتنع دادن هم امتناع مي كرد، زیرا راي ممتنع را نوعي موضع گيري به شمار مي آورد درنتیجه درهمكاريهاي منطقه اي نوعی انزوای مثبت را تجربه می کرد. تنها همكاري آن دوران عضویت ترکمنستان درطرح مشاركت براي صلح ناتو بود که آن هم پس ازتحولات یازده سپتامبربه بعد دستخوش تحولات ریشه ای شد. اصولا نيازوف با اجرای سیاست بی طرفی مطلق تلاش می کرد از یکسو از میزان تهدید علیه حاکمیت خود بکاهد و از سوی دیگر منافع ملی ترکمنستان را با ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاران در سایه ثبات سیاسی بدست آورد. الگوی او کشور سوئیس در اروپا بود که از نظر رفاه اقتصادي و اتخاذ موضع بي طرفي تبديل به قدرتی در اقتصاد اروپا شده و توانست از آثار مخرب دو جنگ جهانی اول و دوم خود را محفوظ نگه دارد. اين خط مشي از طرفي به دليل آنكه در رقابت های منطقه ای و بین المللی ، ميزان تهديد را برضد ترکمنستان كاهش مي داد مثبت بود، ولي از سويي دیگر هم منفي بود. چرا كه اين كشور امكانات لازم را از نظر ژئوپلتيك و ژئواستراتژیک براي اينكه قدرت منطقه اي مثل سوئیس باشد، نداشت. شاید به همین دلیل در پنج سال اخیر بردي محمد اف گام به گام تلاش كرد از موضع بی طرفی مطلق فاصله گرفته و به نوعی سیاست بی طرفی نسبی و فعال را در پیش بگیرد. بر این اساس در پنج سال گذشته ترکمنستان مناسبات خود را از سويي با امريكايي ها و از سويي ديگر و با روس ها و همسايگاني مانند ايران، قزاقستان، ازبكستان و افغانستان گسترش داد. به عنوان نمونه اخباری منتشرشد که نشان می دهد تركمنستان پایگاه هوایی در نزدیکی شهر تاریخی مرو در اختیار نیروهای آمریکایی قرار داده است كه بي سر وصدا هماهنگي هاي پروازي امريكا در منطقه را انجام مي دهد. اما هيچ گاه اين امر به طور رسمي تائید نشده است. اگر این گونه اخباردرست باشد بيانگر فاصله گرفتن اين كشور از سياست بي طرفي است. در اين حال آقای بردی محمد اف در روابط با روسيه هم سعي كرده است تا در نشست هايي كه روس ها آنها را پيگيري مي كنند مشاركت داشته باشد. چنانچه قرارداد های متعدد در زمینه تولید و صادرات گاز با شرکت های روسی امضاء کرده و اسناد مربوط به امتیازهایی را که بصورت غیر قانونی بخاطر دادن این امتیازها از روس ها بدست آورده در ویکیلیکس منتشر شد. اما هنوز ترکمنستان در برابر درخواست عضویت درسازمان شانگهاي و سازمان امنيت دسته جمعي مقاومت می کند. اما درهمین حال در رزمايش خزر با روس ها مشارکت داشت. يعني هر چند روابط با روسيه افزايش يافته اما همكاري ها همچنان در بعد همکاری های دوجانبه محدود مانده و به سطح همكاري هاي منطقه اي ارتقاء نیافته است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در جمهوری تركمنستان نقش پارلمان در اتخاذ تصمیمات اساسی در سیاست خارجی تا چه حدي است ؟
در دروران نيازوف پارلمان نقش شيوخيت داشت. قوه مقننه ترکمنستان تا آن زمان ساختاري دو مجلسي داشت که براساس آن مجلس مصلحت خلق با دوهزار و پانصد وهفت عضو،عالي ترين نهاد قانونگذاري و تصميم گيري اين کشور محسوب مي شد اما اين مجلس درعمل تائید کننده سياست های ابلاغی نیازاف بود به همین دلیل در نتیجه انجام اصلاحات قانون اساسي در سال 2008 منحل شد. مجلس نمايندگان ترکمنستان نيز با 65 نماينده تنها وظيفه تهيه و تصويب قوانين عادي را بر عهده داشت که با اصلاح قانون اساسي اين کشور علاوه برافزايش تعداد نمايندگان مجلس به 125 نماينده، اختيارات قانون گذاري مجلس در ترکمنستان نيز بصورت نسبی افزایش يافته است. با اصلاح قانون اساسي دو پارلمان به یک پارلمان تبدیل شد و پارلمان جديد تنها جنبه ی شيوخيت دوران گذشته را ندارد، اما عملا در سیاست خارجی و تعین خط مشی روابط خارجی تصويب كننده اموري است كه دولت درنظرمي گيرد. درهمین حال نوع تصميم سازي و نقش رئيس جمهور در كشور باعث شده است تا در مجلس كنوني پارلمان تاثيري درتعین خط مشی سياست خارجي نداشته باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: سیاست خارجی تركمنستان در پیگیری اهداف و علایق منطقه ای خود تا چه حدی متاثر منابع گازي و انرژي اين كشور بوده است؟
محور اصلي سياست خارجي تركمستان بر انرژي استوار است و استفاده از اهرم صادرات گاز در درجه نخست و در درجه دوم نفت، باعث شده تا اين كشور تلاش كند به عنوان محوري براي مشاركت شركت هاي چند مليتي جايگاه خود را درمعادلات سياسي بيشتر کند. زیرا زمانی كه منافع شركت های بزرگ که در اين كشور سرمايه گذاري کرده اند با منافع حاکمان این کشور گره می خورد، تا حد زيادی قدرت های بازیگر ازحاکمیت فعلی حمایت مي كنند تا منافع بلند مدت خود را در این کشور تثبیت کنند. بر این اساس محور سیاست خارجی ترکمنستان برقرای ارتباط با سایر کشورها بر اساس مناسبات اقتصادی بویژه درعرصه گازونفت شکل می گیرد. البته یادمان نرود که شرکتهای بزرگ چند ملیتی در معادلات سیاسی قدرتهای بازیگر تا آن زمانی تاثیرگذارهستند که می توانند تامین کننده منافع کشورهای قدرتمدارباشند. در مواردی پیش می آید که مانند لیبی با وجود منافع شرکت های نفتی در بقای قذافی ، به دلیل قیام مردم بازی های قدرت شکل جدیدی درعرصه سیاسی به خود گرفت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در سیاست خارجی تركمنستان، جلب سرمایه های خارجی برای اکتشاف و استخراج در بخش انرژی یعنی نفت و گاز چه نقشی دارد ؟
از اواخر دوران نيازوف و در سالهاي اخير اين كشور (دوره محمد اف) تركمنستان به خوبي توانسته است حجم زيادي از سرمايه گذاري خارجي را جذب كند. چنانچه روس ها بيشتر در حوزه گاز فعاليت دارند و اتحاديه اروپا، امريكاي ها و چنين ها هم در زمينه نفت در اين كشور فعال بوده اند . در اين حال در زمنه انتقال گاز از اين كشور بين امريكا و روسيه رقابت گسترده ای وجود دارد. چنانچه در طرح ترانس خزر (كه روس ها با آن به شدت مخالف هستند) غربي ها در حال سرمايه گذاري براي حذف ايران و روسيه از اين حوزه و كشيدن خط لوله گاز از راه خزر و جمهوري آذرابايجان و گرجستان و تركيه هستند. اما اكنون اين خط با چالش هاي جديي مطرح است و مخالفت روسيه و ايران هم همچنان ادامه دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا می توان گفت اكنون تركمنستان سیاست خارجی بر مبناي اصل بي طرفي خود را به سمت کشور خاصی متمایل نمی‌کند و با درک موقعیت و حرکت در فضای اختلافات بین روسیه و غرب از این فضاها در جهت تامین منافع خود بهره‌برداری نماید؟
اگرتركمنستان تا بدين حد هوشمندانه اين رويكرد را برمي گزيد موجب خوشحالي بود، اما بايد گفت در سال هاي اخير تركمنستان كمتر توانسته است از تضاد بين روسيه و امريكا به نفع منافع ملی ترکمنستان بهره بگیرد بلکه برعکس برای ادامه بقای حاکمان خود، مجبور شده است تا به هر دو طرف باج دهد. يعني امتيازهايي كه به روس ها و امريكايي ها در زمينه گاز و نفت داده است بيشتر باج دهي بوده است تا ايجاد رقابت و بهره بري مناسب از آن .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نگاه تركمنستان به پیمان شانگهاي و امنیت دسته جمعی چيست؟
در سالهاي گذشته تركمنستان بر اساس اصل بي طرفي تلاش كرده است وارد اين نوع از همكاري با شانگهاي و سازمان امنيت دسته جمعي نشود. اين امر هم چالشي براي تركمنستان است و هم ايجاد فرصت. نقطه منفي اين امر آن است كه تركمنستان خود بطور بالقوه اين امكان را ندارد كه به عنوان بازيگري منطقه اي عمل کند. چرا كه پشتيباني سرزميني، جمعيتي واقتصادي کافی ندارد. مولفه های قدرت منطقه ای امروزه فقط اقتصاد نیست بلكه تولید علم ، قدرت سیاسی ، جمعیت و نیروی کاردرکنار قدرت نظامی ، برخورداری از پشتیبانی مردمی ، وغیره است. لذا بايد گفت کشورهایی مانند ترکمنستان که فاقد همه امکانات لازم برای نقش آفرینی به عنوان قدرت منطقه ای هستند به نفعشان است كه در پيمان هاي منطقه اي قرار گيرند. مانند ارمنستان که امروزه در سایه همکاری با روسیه و سازمان امنیت دسته جمعی سیاست خود را در مقابله با جمهوری آذربایجان و ترکیه پیش می برد. با این وجود تركمنستان چون احساس مي كند كه عضويت دراين دو پيمان تاثیری در افزايش قدرت و نفوذ این کشور ندارد تمايلي هم براي عضويت در اين دو سازمان ندارد. دقیقا بر همین اساس می توان گفت این وارد نشدن به سازمان های امنیتی و سیاسی ، دست ترکمنستان را باز می گذارد تا از این فرصت بتواند برای ایجاد استقلال سیاسی و نقش آفرینی بهره بگیرد. بنابراین می بینم عضو نشدن در این سازمان ها زمانی فرصت خواهد بود که بتوان از آن در راستای استقلال بیشتر و تامین منافع ملی بهره گرفت. يعني اگر قرار باشد به نام سیاست بی طرفی بخاطر برخوردار نبودن از اهرم های لازم به قدرت ها باج داده شود در واقع عضویت در سازمان های منطقه ای ترجیح بد به بدتر است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما عشق آباد با وجود برخی از انتقادهای واشنگتن به این کشور خواستار چه نوع نقشی در تعاملات خود با امریکا است ؟
به نظر مي رسد كه بردي محمد اف در دوره كنوني براي تداوم حمايت و تامين منافع مردم تركمنستان از يك طرف با روس ها كنار آمده و از سويي هم با امريكايي ها کار می کند. بر این اساس عشق آباد تلاش كرده تا روابط خود را با امريكا به گونه اي تعريف كند كه حساسيت روس ها را برنيانگيزد و در عين حال هم تكنولوژي مناسب را از راه سرمایه گذاری امريكايي ها تامين كند. چرا كه گسترش تولید نفت و گاز در ترکمنستان به سرمايه گذاري بیشترو فناوری پیشرفته تر نیاز دارد، اما بايد توجه داشت كه طبق سنت امريكايي ها تكنولوژي هم منتقل نمي شود مگر اينكه امتيازهاي مورد نظر آنان به دست آيد. تجربه شکست خورده شه وارد نادزه در گرجستان که علی رغم دادن امتیاز ها به آمریکایی ها نتوانست مانع طراحی و اجرای انقلاب گل رز در سال 2003 شود پیش روی ترکمنستان است .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نگاه تركمنستان به روابط خود با کشورهای مانند ترکیه و ایران چیست؟
مناسبات ايران با تركنستان بدون اينكه ببينيم چه كسي در دو كشور در قدرت حضور داشته باشد متکی به دولتها نیست زیرا روابط به نفع مردم هردو كشور است. يعني هر دولتي هم كه در دو كشور برسرقدرت باشد ناچار است مناسبات خوبي را با كشور همسايه خود داشته باشد. در اين حال از آنجا كه تركمستان به آبهاي آزاد راه ندارد يكي از بهترين و با صرفه ترين راه هاي ارتباطي تركمنستان چه در صدور كالا و انرژي ودسترسی به آبهاي آزاد از راه ايران است. از طرف ديگريكي ازراه هاي مهم ايران هم براي دستيابي به آسياي مركزي تركمنستان است. همچنين براي ايران اينكه اين كشور داراي 1867 كيلومتر مرز آبي با خزر است و در تعيين رژيم حقوقي درياي خزر با تركمنستان همكاري داشته باشد، بسيار حائز اهميت است.
درمورد روابط تركيه با تركمنستان، تركيه به دليل پيوندهاي قومی و نژادي و زباني تعلقاتي را مطرح مي كند. در اين حال تركيه از ابتدا هم توانسته است وضعيت خود را در تركمنستان تثبيت كند و در بسياري از پروژه هاي عمراني و اقتصادي اين كشور حضور داشته باشد . از نظر فرهنگي نيز گروه های فرهنگی مانند فتح اله گولن و جناح نورسي هاي تركيه در اين كشور تبليغ و كار مي كنند . رقابت بین ایران و ترکیه در ترکمنستان وجود دارد، اما این رقابت بیشتر به نفع مردم ترکمنستان است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چشم انداز سياست خارجي تركمنستان با توجه به برگزاري انتخابات رياست جمهوري اخير چگونه خواهد بود ؟
به نظر مي رسد تركمنستان هم مناسبات خوبي را با روسيه، امريكا و اتحاديه اروپا ادامه دهد و هم روابط خود را با كشورهاي همسايه خود مانند ايران، افغانستان، قزاقستان و ازبكستان گسترش بيشتري دهد. چرا كه اصولا تركمنستان نياز دارد تا هم با همسايگان خود ارتباطات و روابط خوبي داشته باشد.در همان حالی که تلاش می کند با كشورهاي روسيه امريكا واتحادیه اروپا براي جذب سرمايه گذاری بیشتر و روابط بازرگانی همکاری همه جانبه ای داشته باشد. در اين حال آقاي بردی محمداف که روز یکشنبه 23 بهمن ماه برای بار دوم به عنوان رئیس جمهوری ترکمنستان انتخاب شد، در پنج سال آينده اصلاحات سياسي و اقتصادي را در داخل ادامه مي دهد و گسترش بيشتري هم در روابط خود با روسيه و غرب انجام خواهد داد .
