معصومه محمدی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
سیاست خارجی ازبکستان را تقریباً می توان به دو دوره تقسیم کرد که مربوط به دو رئیس جمهور آن اسلام کریموف و شوکت میرضیایف است. علی‌رغم شعار کریموف «ترکستان خانه مشترک ماست» که نشان‌دهنده استقبال گسترده‌تر از منطقه است، اختلافات ارضی و آبی در آسیای مرکزی بر امور درون منطقه‌ای سایه انداخته است. از زمانی که میرضیایف به قدرت رسیده است، ازبکستان گام های چشمگیری برای غلبه بر چنین اختلافات منطقه ای برداشته است، در عوض به عنوان یک رهبر در ایجاد همکاری در سطح منطقه و از طریق اتحاد نوپا با قزاقستان ظاهر شده است. در همین حال، رفتار منطقه‌ای و بین‌المللی تاشکند گاهی کاملا محتاطانه و مردد بوده است، به ویژه در رابطه با قدرت‌های بزرگی چون روسیه و ایالات متحده آمریکا1.
سیاست خارجی ازبکستان در تعامل با کشورهای آسیای مرکزی
شوکت میرضیایف دومین رئیس جمهور ازبکستان در سال 2016 به قدرت رسید. با انتقال قدرت به میرضیایف بسیاری بر این باور بوده اند که چشم انداز روشنی در سیاست داخلی و خارجی تاشکند بعد از استقلال این کشور به وجود آمده است. البته شایان ذکر است که تداوم و تغییر در سیاست خارجی ازبکستان خود بیانگر رفتار بین المللی ازبکستان پس از به قدرت رسیدن میرضیایف است. برخی ناظران سیاست خارجی ازبکستان آن را حرکتی آونگی توصیف می کنند، البته دوره ریاست جمهوری میرضیایف را دوره گذار نیز می توان توصیف کرد. میرضیایف از همان ابتدای کارش آسیای مرکزی را اولویت سیاست خارجی ازبکستان اعلام کرده است. او در سیاست خارجی ازبکستان نشانه هایی از مسیری جدید و احیای کریموف را در دستور کار خود قرار داده است که هم تداوم و هم نوآوری در این رویکرد قابل مشاهده است. میرضیایف توانست فرمت منطقه ای تعامل را از حالت انجماد خارج کند و با انجام مکانیسمی جدید و جلسات مشورتی( (CMsکه دربردارنده پنج کشور آسیای مرکزی است به سمت یکپارچگی منطقه ای حرکت کند. میرضیایف با امضای بیانیه مشترک در دسامبر2021 با قزاقستان راهی برای نهادینه سازی بیشتر و ادغام نهادی ویژه که متشکل از سران کشورهای آسیای مرکزی است را هموار و “عصر جدید” در روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی را ایجاد کند. همچنین میرضیایف با امضا قراردادهایی، مشارکت استراتژیک خود را با بازیگران منطقه ای چون؛ آمریکا، روسیه،چین، ترکیه، هند، اتحادیه اروپا و آذربایجان افزایش داده است2.
سیاست خارجی ازبکستان در قبال ایالات متحده آمریکا:
روابط ازبکستان و آمریکا که در دوره کریموف ناهموار بوده است، از زمان روی کار آمدن میرضیایف به طور قابل توجهی روابط بهبود یافته است. سفر رسمی او به واشنگتن در می 2018، که اولین سفر رسمی یک رئیس جمهور ازبکستان به ایالات متحده بود. از سال 2002 روابط میان تاشکند و واشنگتن به عنوان “دوران جدید مشارکت استراتژیک بین دو کشور” مورد استقبال قرار گرفت، روی کار آمدن میرضیایف مظهر این نزدیکی جدید بود. «شراکت استراتژیک» در سفر میر ضیایف به واشنگتن در ماه مه 2018، تعهد تاشکند به بیانیه 2002 را تایید کرده است. مشارکت استراتژیک بین ایالات متحده و ازبکستان قالبی جدید برای مشارکت استراتژیک و حمایت ایالات متحده آمریکا از استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ازبکستان است. ترویج احترام به حقوق بشر و حمایت از آزادی های اساسی، و توسعه نهادهای دموکراتیک و جامعه مدنی، و تاکید بر افزایش کمک های ایالات متحده برای حمایت از اصلاحات با هدف آزادسازی اقتصاد، گفتگوهایی بوده است که در دسامبر 2022 میان تاشکند و واشنگتن صورت گرفته است 3.
همچنین در دیدار میرضیایف با ترامپ د پیامدهایی چون پایان دادن به انزوای بین المللی کشور، باز کردن درها برای سرمایه گذاری جدید، فرصت ها و امکان تجدید مشارکت نظامی، پایان بخشیدن به جنگ آمریکا در افغانستان محورهای اصلی این دیدار بوده است. به رسمیت شناختن شهرت ازبکستان به عنوان یک کشور با یک سیاست خارجی سازگار و سازنده و به موازات آن، نزدیکی ازبکستان و آمریکا در همه حوزه ها از جمله روابط دوجانبه، روابط نظامی، از جمله اقدامات موثر میرضیایف در گسترش روابط ازبکستان با غرب بوده است.
پیگیری سیاست خارجی سازنده ازبکستان، به ویژه تلاش های آن برای کسب جایگاه و نقش بزرگتر در آسیای مرکزی، ایالات متحده و روسیه را تشویق می کند تا برای تسلط بر این منطقه با هم رقابت کنند. تسلط بر منطقه در حالی است که روسیه به دنبال تضمین الحاق ازبکستان به EEU بوده است و از طرفی ایالات متحده قصد داشته است این کشور را تا زمانی که در آوریل 2020 به عنوان ناظر در سازمان تبدیل شود، خارج نگه دارد. روابط ازبکستان و آمریکا از سال 2017 میلادی به طور قابل ملاحظه‌ای تشدید شد. در این امر دو عامل مستقل از یکدیگر به وجود آمد. پیشبرد در زمینه همکاری‌های با آمریکا یک خبر خوب برای ازبکستان به شمار می رفته است که دو نتیجه مهم را برای تاشکند در بر داشته است4.
-اهمیت حل و فصل صلح آمیز اوضاع افغانستان
– کاهش تعداد نیروهای نظامی در خارج و همچنین اخراج کامل واحدهای آمریکایی از افغانستان .
تلاش‌های آمریکا، ازبکستان و دیگر بازیکنان تا حدودی به ثمر نشست و در آخر ماه فوریه سال 2020 میلادی در «دوحه» قراردادی بین آمریکا و طالبان امضا شد. این قرارداد خروج نیروهای آمریکا از افغانستان را طی 14 ماه در صورتی که کابل و طالبان گفت‌وگوهای بین الافغانی را در مورد تشکیل دولت انجام دهند، در نظر داشته است. امضای این سند یک موفقیت سیاست خارجی ازبکستان بود. اما اواخر سال مشهود شد که طالبان نمی‌خواهد با کابل به توافق رسیده و در این زمان وضعیت مجددا میان تاشکند و واشنگتن بی ثبات شده است.5
سیاست خارجی ازبکستان در قبال روسیه:
در سال 2021، روسیه شریک شماره یک تجارت خارجی ازبکستان بوده است. با این حال، جنگ در اوکراین به یک چالش جدی برای ازبکستان تبدیل شده است، که مستقیماً تحت تأثیر پیامدهای این جنگ قرار گرفته ولی در عین حال همکاری اقتصادی خود را با روسیه با در نظر گرفتن خطر هدف تحریم از جانب کشورهای غربی حفظ کرده است. بدین ترتیب ازبکستان با درک این تراژدی نمی تواند جامعه بین المللی، به ویژه غرب را که تجاوز روسیه به اوکراین را محکوم می کند، نادیده بگیرد. رای گیری UNGA در آوریل 2022 در مورد تجاوز روسیه (جایی که ازبکستان رای نداد) نشان می دهد که وضعیت برای کشورهایی مانند ازبکستان چقدر حساس است.
یکی دیگر از موضوعات پیچیده اولویت‌های سیاست خارجی که برای سه سال سیاست‌گذاران ازبکستان را به خود مشغول کرده، نگرش این کشور نسبت به اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) است.
از نظر ژئوپلیتیکی، هر چقدر هم که ازبکستان در منطقه خود قوی باشد، این کشور آزادی کامل مانور بین قدرت های بزرگ را ندارد. این امر به ویژه در مورد روسیه صدق می کند، روسیه که بارها ازبکستان را تحت فشار و حملات اطلاعاتی به اشکال مختلف و به بهانه های مختلف قرار داده است. از نظر اجتماعی-سیاسی، جامعه این کشور دیدگاه تلفیقی از جنگ در اوکراین ندارد. بسیاری معتقدند که ازبکستان به روسیه وابسته است، به ویژه به دلیل 2.6 میلیون مهاجر کارگری که در آن کشور کار می کنند.
نتیجه جنگ در اوکراین نه تنها سرنوشت استقلال آن کشور را تعیین می کند. همچنین استقلال دیگر جمهوری های شوروی سابق را آزمایش می کند. به عبارت دیگر، مبارزه واقعی برای استقلال، 30 سال پس از به دست آوردن رسمی آن، تازه آغاز شده است. توانایی و اراده این جمهوری ها برای ایستادن در کنار جامعه بین المللی تحت فشار است. جنگ همچنین آزمونی برای اتحاد آسیای مرکزی است. عملکرد این دولت‌ها در برابر قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه نزدیک‌ترین آنها از نظر جغرافیایی: روسیه، ضعیف و فروتن می کند. همچنین چالش های اخلاقی و هنجاری برای سیاست های داخلی و خارجی آنها ایجاد می کند. در مجموع، جنگ در اوکراین و تحریم‌های بی‌سابقه اعمال شده بر روسیه، همراه با قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، به احتمال زیاد ازبکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی را تشویق می‌کند تا در روابط کلی خود با روسیه تجدید نظر کنند. این مهم نیست زیرا خود مسکو به دنبال تجدید نظر و بازسازی روابط خود با کشورهای سابق خود است. ازبکستان نمی تواند بدون در نظر گرفتن جنگ اوکراین و پیامدهای طولانی مدت این جنگ به روابط و همکاری خود با روسیه ادامه دهد6.
نتیجه گیری:
با توجه به دادهای ارائه شده در خصوص سیاست خارجی ازبکستان در تقابل و تعامل با قدرت هایی چون روسیه و ایالات متحده آمریکا چنین می توان اذعان داشت که؛ ازبکستان برای ایجاد توازن بین قدرت های بزرگ بی طرفی نظامی خود را حفظ کرده است و به اولویت قرار دادن آسیای مرکزی در سیاست خارجی خود ادامه داده است. استراتژی اصلی سیاست خارجی کریموف در دوره میرضیایف حفظ شده و تنها تفاوت رویکرد سازنده سیاست خارجی میرضیایف روابط با کشورهای آسیای مرکزی و قدرت های بزرگ و منطقه ای، و همچنین همراهی با نهادهای بین المللی بوده است. تغییرات در سیاست خارجی بیشتر مربوط به تاکتیک، مقیاس و شدت همکاری است. با توجه به سیاست میرضیایف در سیاست خارجی، نظام روابط بین دولتی در آسیای مرکزی دگرگون شده است، و درک راه حل مشترک برای مشکلات موجود در آن پدیدار شده است.
منطقه تاشکند توانسته مشارکت و همکاری متوازنی را شکل داده و با قدرت های منطقه ای و جهانی و سازمان های بین المللی روابط را به یک سطحی اساسی و جدید سوق دهد. میرضیایف با انجام اصلاحات داخلی ازبکستان، در نهایت وجهه بین المللی ازبکستان را تقویت و به بهبود اقتصاد و رفاه این کشور کمک کرده است. در نهایت چنین می توان بیان داشت که، جایگاه ازبکستان در رتبه بندی ریسک اعتباری OECD ، بانک جهانی، کسب و کار بهبود یافته است. با این حال، باید در نظر داشت که اگرچه میرضیایف تاکنون استراتژی سیاست خارجی کریم اف را حفظ کرده است، اما تحولاتی مانند گسترش کنترل طالبان به سمت مرزهای کشورهای آسیای مرکزی می تواند تغییرات فاحشی در سیاست خارجی ازبکستان ایجاد کند.
منابع:
1https://www.cacianalyst.org/publications/feature-articles/item/13740-uzbekistan-20-
continuity-and-change-in-foreign-policy.html.
2https://www.adb.org/news/adb-forecasts-5-growth-uzbekistan-2023-and-2024
3Madaminova, D. I. (2021). Uzbekistan as a leading initiator in central Asia. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(3), 1045-1049.
4 Aben, Dauren (2020). New stage in Turkey-Uzbekistan strategic partnership. Retrieved from https://eurasian-research.org/publication/new-stage-in-turkeyuzbekistan-strategic-partnership/. Accessed: 04.11.2020.
5Farkhod Tolipov(2022), Uzbekistan-2.0: Continuity and Change in Foreign Policy, Feature Article December 15, 2022, 2022 Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Joint Center American Foreign Policy Council / Institute for Security &Development Policy 509 C St NE, Washington, DC 20002 / V. Finnbodavägen 2, 13130 Stockholm-Nacka, Sweden www.silkroadstudies.org.
6https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13719-uzkebistan-between-ukraine-and-russia-the-curse-of-positioning.html
واژگان کلیدی: سیاست خارجی, ازبکستان ,تقابل ,تعامل , آمریکا , روسیه , منطقه
