روبرت مارکاریان
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح – IPSC
تحولات اخیر در جمهوری ارمنستان که نیکول پاشینیان نخست وزیرجدید ارمنستان از آن تحت عنوان “انقلاب مخملی” نام می‌برد در کنار ایجاد تغییر و تحول عمده در فضای سیاسی داخل این کشور احتمالات مختلفی را در خصوص تغییر در رویکردهای سیاست خارجی این کشور در دوران جدید مطرح کرده است. اگرچه با توجه به احتمالات مطرح وشک و تردید در این خصوص که آیا دولت نیکول پاشینیان موفق به تثبیت پایه‌های خود خواهد شد یا این که در نتیجه کارشکنی‌های مجلس که اکثریت آن در اختیار مخالفان دولت قرار دارد، حکم دولت مستعجل را خواهد داشت، شاید هنوز برای سخن گفتن از رویکردهای جدید در سیاست خارجی ارمنستان کمی زود باشد، اما با توجه به تحولات هفته‌های اخیر می‌توان به گمانه زنی در این خصوص پرداخت.
بحث در مورد سیاست خارجی ارمنستان در دوران جدید را می‌توان در سه زمینه مختلف مورد بحث و بررسی قرار داد.
الف) جهت‌گیری عمده در سیاست خارجی
با توجه به وابستگی‌های اقتصادی برجای مانده از دوران اتحاد شوروی تغییر و چرخش ناگهانی در جهت‌گیری عمده در سیاست خارجی جمهوری ارمنستان با توجه به شرایط کنونی و حداقل در کوتاه‌مدت غیرمحتمل به نظر می‌رسد. در سال‌های پس از استقلال تنها یک‌بار شاهد چنین چرخش ناگهانی در جهت‌گیری عمده در سیاست خارجی ارمنستان بوده‌ایم که در سوم سپتامبر سال 2013 میلادی با تغییر ناگهانی تصمیم ارمنستان از امضای توافقنامه همکاری جامع با اتحادیه اروپا به عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی رقم خورد. این چرخش ناگهانی این واقعیت را به اثبات رساند که در شرایط ویژه‌ای که جمهوری ارمنستان با آن مواجه است (تحریم و تهدید از سوی همسایگان شرقی و غربی، استمرار مناقشه قره‌باغ و وابستگی‌های شدید اقتصادی) اگر هم چرخش ناگهانی در جهت‌گیری کلی سیاست خارجی ارمنستان رخ دهد این تغییر نه در جهت نزدیکی به غرب بلکه بازگشت به سمت متحد سنتی ارمنستان یعنی روسیه خواهد بود.
نیکول پاشینیان به خوبی واقف به این موضوع است و به همین دلیل نیز پس از طرح انتقادات مختلف از سوی مخالفان پاشینیان در مورد موضع منفی ائتلاف تحت رهبری او در خصوص عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی و ارائه طرح خروج ارمنستان از این اتحادیه، با اشاره به اهمیت حفظ اتحاد سنتی موجود میان ارمنستان و روسیه این نکته را مورد تاکید قرار داد که دیدگاه‌های سابق او از جایگاه حزب مخالف در پارلمان مطرح شده و اکنون در مقام نخست وزیر خود را ملزم به حفظ منافع کلی کشور دانسته و به همین دلیل تغییر عمده‌ای در جهت‌گیری سیاست خارجی این کشور بویژه درزمینه عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی ایجاد نخواهد کرد.
نیکول پاشینیان همچنین در جهت اثبات دیدگاه خود در نخستین سفر خارجی در مقام نخست وزیر ارمنستان 13 ماه می عازم سوچی شده و در نشست سران کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیایی شرکت کرد. البته تاکیدات انجام گرفته از سوی پاشینیان بیشتر با هدف کاستن از فشارهای وارده از سوی حزب اکثریت جمهوری خواه و همچنین جلب اعتماد روسیه نسبت به دولت جدید ارمنستان مطرح شده و تنها در کوتاه‌مدت جوابگوی مطالبات مختلف خواهد بود. آن چه که واضح است بخشی از مشکلات اقتصادی کنونی ارمنستان از انحصارات روسیه در بخش‌های مختلف اقتصادی و بویژه انرژی سرچشمه می‌گیرد. این انحصارات در بسیاری از موارد مانع از مشارکت ارمنستان در طرح‌های سودمند اقتصادی با حضور اتحادیه اروپا و غرب شده است که از آن جمله می‌توان به اجرایی نشدن طرح ترانزیت و یا سوآپ گاز ایران از مسیر ارمنستان به گرجستان و سپس اتحادیه اروپا اشاره کرد.
با توجه به این واقعیت نیکول پاشینیان پس از استقرار کامل دولت خود و در جهت ایجاد تنوع در جهت‌گیری‌های اقتصادی، ایجاد زمینه‌های لازم برای رشد و توسعه ارمنستان و حل مشکلات اقتصادی این کشور نیاز به قطع و یا حداقل کاستن از برخی از وابستگی‌های ارمنستان به روسیه خواهد داشت که در درازمدت ممکن است منجر به تغییر تدریجی در جهت‌گیری سیاست خارجی ارمنستان شود. این در حالیست که این موضوع بی تردید با واکنش منفی روسیه مواجه شده و می‌تواند تهدیداتی را متوجه امنیت ارمنستان و قره‌باغ نماید.
ب) مناقشه قره‌باغ
اظهارات نیکول پاشینیان در مورد لزوم مشارکت نمایندگان قره‌باغ در مذاکرات صلح قره‌باغ که در نشست پارلمان ارمنستان برای بررسی صلاحیت نخست وزیر مطرح و با استقبال محافل داخلی ارمنستان مواجه شد، واکنش تند مقامات باکو را در پی داشت. البته موضوع مشارکت نمایندگان قره‌باغ در مذاکرات صلح در سال‌های گذشته نیز از سوی مقامات ارمنستان مطرح شده است و موضوع جدیدی نیست. نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان همچنین تأکید کرده است که اگر جمهوری آذربایجان واقعاً به دنبال حل مناقشه قره‌باغ است با الگوی کنونی که یکی از طرفین اصلی درگیر در آن حضور ندارد امکان حل‌وفصل این مناقشه وجود نخواهد داشت. اگرچه نمی‌توان واقعیت نهفته در استدلال آقای پاشینیان را کتمان کرد اما شرایط حاکم بر مذاکرات، وضعیت کنونی در منطقه و همچنین مواضع سرسختانه و مطالبات حداکثری طرفین در مذاکرات صلح هرگونه تغییر در الگوی کنونی برای مذاکرات را غیرممکن می‌سازند.
اگر چه نیکول پاشینیان یک روز پس از انتخاب به عنوان نخست وزیر جدید ارمنستان برای شرکت در مراسم سالروز آزاد سازی شهر شوشی عازم قره‌باغ شده و به نوعی اتحاد میان ارمنستان و قره‌باغ را مورد تاکید قرار داد، اما اظهارات او در مورد لزوم مشارکت نمایندگان قره‌باغ به عنوان پیش شرط پیشرفت در مذاکرات را می‌توان به نوعی فرار رو به جلو برای رهایی از فشار انتقادات نمایندگان حزب جمهوری خواه در رابطه با دیدگاه‌های او در مورد قره‌باغ دانست.
نیکول پاشینیان به خوبی واقف به این موضوع است که هرگونه درخواست برای تغییر در الگوی مذاکرات به منزله بازگشت به نقطه صفر آغازین بوده و همزمان نیاز به موافقت جمهوری آذربایجان به عنوان طرف دیگر مذاکرات خواهد داشت. این در حالیست که جمهوری آذربایجان یا با این درخواست مخالفت کرده و یا در مقابل موافقت با آن هزینه سنگینی از ارمنستان مطالبه خواهد کرد.
ج) روابط با همسایگان
با توجه به این که هیچ چشم اندازی برای حل مناقشه قره‌باغ و عادی سازی روابط میان ارمنستان و ترکیه در آینده نزدیک وجود ندارد می‌توان چنین فرض کرد که تحریم و تهدید ارمنستان از سوی همسایگان شرقی و غربی این کشور کماکان استمرار خواهد یافت.
اما در رابطه با روابط ارمنستان با ایران و گرجستان پاشینیان چند روز پس از انتخاب به عنوان نخست وزیر ارمنستان در دو گفتگوی جداگانه بر اهمیت روابط با گرجستان و ایران به عنوان دو همسایه شمالی و جنوبی ارمنستان تاکید و توسعه همکاری با این دو کشور در زمینه‌های مختلف را از اولویت‌های دولت خود دانست.
در مورد روابط با گرجستان وی با بیان این موضوع که اغلب روابط میان دو کشور تحت تأثیر عوامل ژئوپلتیکی قرار گرفته و این عوامل تأثیر منفی بر روابط دو کشور داشته‌اند بر توسعه روابط میان ارمنستان و گرجستان بدور از تاثیرات عوامل خارجی تاکید کرد.
در مورد روابط با ایران می‌توان به این موضوع اشاره کرد که بدلیل عضویت در گروه دوستی پارلمانی ایران و ارمنستان آقای پاشینیان از نزدیک با ظرفیت‌ها و همچنین مشکلات موجود در مسیر توسعه روابط دو کشور آشنا است. وی در این رابطه ضمن اشاره به ظرفیت‌های موجود برای ایجاد تحرک در روابط میان دو کشور این موضوع را مورد تاکید قرار داده است که در صورت وجود اراده لازم از سوی دو کشور هیچ عامل خارجی نمی‌تواند مانع از گسترش همکاری‌های دو کشور شود. از سوی دیگر همزمانی آغاز فعالیت دولت نیکول پاشینیان با امضای توافقنامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیایی فرصت طلایی در اختیار دولت پاشینیان قرار خواهد داد که در صورت وجود اراده لازم و همچنین اتخاذ راهبردهای صحیح و مستقل می‌تواند زمینه‌های لازم برای تحرک و رشد اقتصادی ارمنستان را فراهم سازد.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی ارمنستان ، تحولات اخیر ، انقلاب مخملی ، ایروان
