سنخ شناسی گروه های شورشیِ مخالف دولت در افغانستان

شهراد شهوند

مرکر بین المللی مطالعات صلحIPSC

چکیده: آیا گروه های شورشی مخالف دولت افغانستان مجموعه ای یکپارچه و دارای سازماندهی واحدی هستند؟ این پرسشی است که با مشاهده تفاوت ها و شباهت های اقدامات صورت گرفته توسط شورشیان یا همان مخالفان مسلح دولت کنونی افغانستان مطرح می شود. این مقاله به دنبال آن است تا با بررسی اجمالی سه گروه عمده از شورشیان مخالف دولت نشان دهد که با وجود شباهت های میان طالبان، شبکه حقانی و حزب اسلامی گلبدالدین، این گروه ها مجموعه ای یکپارچه و منسجم که دارای ساختار رهبری و سازماندهی واحد باشد نیستند. و در نتیجه درست همین مساله است که می تواند کلیدی برای باز کردن قفل مشکلات افغانستان و پایان جنگ در این کشور باشد.

مقدمه: عموما اینگونه تصور می شود که دولت افغانستان و نیروهای خارجی مستقر در خاک این کشور تنها با یک گروه شورشی مبارزه می کنند که نام آن “طالبان” است. در حالیکه طالبان مهمترین، و در عین حال، بخشی از مجموعه ای از نیروهایی ست که در خاک افغانستان یا خارج از آن (پاکستان) مستقر هستند و دست به عملیات نظامی، آدم ربایی، بمب گذاری و تهدید مردم افغانستان، نیروهای نظامی این کشور و نظامیان ناتو می زنند.

بر اساس گزارش های فرماندهان نظامی امریکا در افغانستان که در رویترز منعکس شده، سه گروه شورشی عمده در این کشور وجود دارد که ضمن انجام تلاش های هماهنگ و داشتن اهداف مشترک، ساختارهای فرماندهی متفاوتی دارند و تحت طرح های راهبردی جداگانه ای کار می کنند و میزان همکاری شان با یکدیگر متفاوت است. “طالبان”، “شبکه حقانی” و “حزب اسلامی گلبدالدین” مهمترین گروه هایی هستند که گفته می شود در خاک پاکستان و در مناطق مرزی آن با افغانستان مستقر هستند و با عبور از مرزها در مناطق مختلف افغانستان دست به اقدامات خشونت آمیز می زنند.

طالبان

 

بزرگترین نیرویی که علیه نظامیان ناتو در افغانستان می جنگد شورای طالبان کویته است. رهبر و بنیانگذار این گروه ملا محمد عمر است که از سال 1996 تا 20 01 بر افغانستان حکومت می کرد. این نیروها پس از حمله نیروهای ائتلاف و سقوط حکومت طالبان در سال 2001 به پاکستان گریخته و در شهر کویته در استان جنوب غربی بلوچستان خود را سازماندهی کرده و در خاک افغانستان دست به عملیات می زنند. شبکه الجزیره مدعی است که شورای کویته “دولت در سایه” است و 33 والی از 34 والی ولایات افغانستان از اعضای بلند مرتبه این گروه هستند[i]. نام دیگر این شورا، شورای رهبری است که دستورالعمل های لازم را به 4 شورا و 10 کمیته نظامی منطقه ای می دهد. شوراهای منطقه ای همگی در پاکستان و در کویته، پیشاور، میران شاه در وزیرستان شمالی و گردی جنگل در بلوچستان فعالند.  مولا عبدالغنی برادر از دیگر شخصیت های برجسته این شورا است که به همراه برخی دیگر از سران طالبان در فوریه 2010 در کراچی و دیگر شهرهای پاکستان دستگیر و چندی پیش به نشانه حسن نیت در مذاکرات صلح با طالبان آزاد شد.[ii]

این گروه نام امارت اسلامی افغانستان را برای خود برگزیده است، مهمترین پایگاه قدرت آن در جنوب افغانستان است که نیروهای ناتو امسال حملات سنگینی را علیه آن انجام دادند. گفته می شود که این گروه بیشتر درآمدهای خود را از محل تجارت مواد مخدر و کمک های خارجی که عمدتا از ناحیه اعراب ثروتمند حوزه خلیج فارس است بدست می آورد[iii]. مقامات امریکایی و افغان معتقدند که طالبان توسط بخشی از سرویس اطلاعاتی پاکستان (ISI) حمایت و پشتیبانی می شوند. گزارشی که توسط مدرسه اقتصادی لندن (LSE) منتشر شده مدعی است که سرویس اطلاعاتی پاکستان از نظر مالی، آموزش نیروها و دادن پناهگاه بیش از آنچه که قبلا تصورش می شد به طالبان کمک کرده است و رابطه ای عمیق با این گروه دارد. هفته نامه کلید، یکی از مطبوعات افغانستان مدعی است که “دوسال پیش وقتی کرزی از شاه عربستان سعودی خواست تا در مصالحه اش با طالبان نقش ایفا کند [به نا گاه] جناحی از طالبان به رهبری ملا برادر، فرد دوم طالبان که از نظر قومی با کرزی رابطۀ نزدیک داشت، با چند تن از افراد شاخص دیگر طالبان که تصمیم به پیوستن به چنین پروسه­ای داشتند، توسط آی اس آی دستگیر و به زندان انداخته شدند. حالا که  تاکید دولت افغانستان بر تسریع پروسۀ صلح بیشتر شده، مطمئناً آی اس آی حساس‌تر به این مسئله برخورد می‌کند. در صورتی که افرادی از طالبان دل به چنین پروسه ای بدهند، از سوی آی اس آی دستگیر خواهند شد.” ^[iv] کای اید (Kai Eide)، فرمانده سابق نیروهای سازمان ملل در افغانستان گفته است که دستگیری عبدالغنی برادر موجب مخدوش شدن چشم انداز صلح در افغانستان[v] شده است.

محصلين مدارس مذهبي، به ويژه كساني كه در دوره جهاد افغانستان به اين منطقه مهاجرت كردند، بسياري از نيروهاي جهادي سابق، به ويژه افرادي كه متعلق به حركت انقلاب اسلامي به رهبري مولوي محمد نبي محمدي هستند، در زير چتر شوراي كويته فعاليت دارند[vi].

شبکه حقانی

 

شبکه حقانی گروهی از شورشیان افغان است که با طالبان در ارتباط اند. رهبر آن جلال الدین حقانی، کهنه سربازی است که سابقه مبارزه علیه نیروهای شوروی در دهه 1980 را داراست و یکی از بزرگترین دریافت کنندگان کمک های مالی و تسلیحاتی ایالات متحده و پاکستان در جهت مبارزه با نیروهای شوروی در دهه 1980 بود. این گروه در نزدیکی مرز افغانستان با پاکستان فعالیت دارند. حقاني‌ها از قوم پشتون و قبيله “زدران” متعلق به ولايت جنوب شرقی پكتيا هستند. جلال الدین در دوران حکومت طالبان، وزیر مناطق مرزی و قبیله ای بود ولی هیچ گاه به صورت رسمی در طالبان عضویت نداشت. سراج الدین فرزند جلال الدین حقانی است و بخش عمده ای از رهبری این گروه از پدر به وی منتقل شده است. با حمله امریکا به افغانستان، حقانی نیز همانند سران طالبان به پاکستان گریخت و دست به ساخت شبکه ای از مجاهدین زد. پایگاه قدرت این گروه در منطقه قبیله ای وزیرستان شمالی در پاکستان و در طول مرزهای ولایت خوست است. عمدتا فعالیت های این گروه در ولایات پکتیا، پکتیکا، غزنی، وردک و حتی در کابل است. آنها به دنبال اعاده کنترل خود بر پایگاه های سنتی شان در ولایات خوست، پکتیا و پکتیکا هستند. گزارش مک کریستال فرمانده اسبق نیروهای نظامی ناتو در افغانستان می گوید که این گروه بیشتر منابع مالی خود را از پاکستان و شبکه های عربی خلیج فارس و همچنین القاعده تامین می کند. این گروه از نظر ایدئولوژیکی اصول اولیه خود را از اخوان المسلمین مصر برگرفته است.

بر اساس گزارس فارن پالسی، این شبکه به طور گسترده دربرگیرنده چهار گروه است: آنهایی که در طول دوره اشغال شوروی تحت رهبری جلال الدین بودند؛ آنهایی که از سال 2001 به شبکه پیوسته اند و از لویا پکتیا آمده اند؛ آنهایی که در وزیرستان شمالی هستند و در طول این سالها همراه حقانی بوده اند؛ و شبه نظامیان خارجی غیرپشتونی که شامل عرب ها، چچنی ها، و ازبک ها هستند. گروه اول بیشترین قدرت را در این شبکه در دست دارد[vii].

شبکه حقانی هم همانند طالبان با سرویس اطلاعاتی پاکستان و بن لادن در تماس است. به گزارش نیویورک تایمز، ژنرال اشفق پرویز کیانی فرمانده ارتش پاکستان و ژنرال احمد شجاع پاشا، رئیس سرویس اطلاعاتی پاکستان، در دیداری که با حامد کرزای داشته اند بر این عقیده بوده اند که امریکا در افغانستان موفق نخواهد شد و تلاش داشته اند تا کرزای را راضی کنند بعد از خروج نیروهای خارجی شبکه حقانی را در قدرت سهیم کند؛ دیداری که کرزای آن را تکذیب کرد. پاکستان از این شبکه برای ممانعت از نفوذ هند در افغانستان نیز استفاده می کند.

این شبکه مسئول اقدامات خشونت بار متعددی است، از جمله حمله به هتل سرنا کابل در 14 ژانویه 2008؛ ترور نافرجام حامد کرزای رئیس جمهور افغانستان در سال 2008؛ حمله به سفارت هند در کابل در سال 2008؛ و حمله به ساختمانهای دولتی در ولایت خوست.

حزب اسلامی گلبدالدین

 

گلبدالدین حکمتیار یکی دیگر از کهنه سربازان پشتون دهه 1980 در مبارزه با نیروهای اشغالگر شوروی است. حکمتیار در دهه 1970  دانشجوی مهندسی در دانشگاه کابل بوده و ایدئولوژی چپی خود را در این دوره کسب کرده است. وی از سال 1993 تا 1994 و دوره کوتاهی در سال 1996 نخست وزیر افغانستان بوده و پس از شکست از طالبان، فاصله زمانی 1997-2001 را در ایران به سر برده است. در کنفرانس بن که در سال 2001 برای تعیین سرنوشت افغانستان پس از طالبان برگزار شد از حکمتیار دعوتی به عمل نیامد و این یکی از دلایل عمده وی برای شورش علیه حکومت افغانستان است. شهرت بد وی به خاطر بمباران کابل در 1994-1996 و کشته شدن ده ها هزار غیرنظامی افغان است. حزب اسلامی گلبدالدین شاخه ای از حزب اسلامی است که در سال 1979 پس از بروز اختلاف میان گلبدالدین و محمد یونس خالص به دو قسمت تقسیم شد. پایگاه قدرت این حزب در ولایات شرقی ننگرهار، نورستان، کاپیسا و کنر افغانستان، نزدیک مرزهای پاکستان است.

حکمتیار در برخی مواقع از طالبان فاصله گرفته و تماس هایی با حکومت افغانستان داشته است. وی چندی پیش هیئت نمایندگی 5 نفره ای را به سرپرستی قطب الدین هلال، معاون خود، به کابل فرستاد و طرح صلحی ارائه کرد که حاوی شروط 15 گانه ای برای ایجاد صلح و ثبات در افغانستان است. بر اساس همان گزارش، وی طمعی برای کنترل منطقه جغرافیایی خاصی در افغانستان ندارد و بدنبال ایفای نقش مهمی در حکومت آینده در افغانستان، کنترل منابع معدنی و مسیرهای قاچاق است. [viii] عمده منابع مالی این حزب توسط سازمان های خیریه عربستان سعودی، اخوان المسلمین، اسامه بن لادن، و دیگر عربهای ثروتمند تامین می شود.

شبکه الجزیه این حزب را به دو گروه تقسیم کرده که یکی حزبی سیاسی و مسالمت جو است و بیش از 12 کرسی در مجلس افغانستان داراست؛ ولی مدعی است که گروهی مستقل است. شاخه دیگر خود را حزب اسلامی نامیده، وفادار به گلبدالدین حکمتیار است و مدعی هدایت چندین هزار پیکارجو در شرق افغانستان است.

این حزب بیش از سایر گروه های شورشی مخالف دولت تمایل به مذاکره با حامد کرزای و حضور در قدرت دارد و در صورت رسیدن به توافق این احتمال وجود دارد که به حضور سیاسی مسالمت آمیز در ساختار قدرت در افغانستان تن دهد.

نتیجه

طالبان، شبکه حقانی و حزب اسلامی گلبدالدین سه گروه عمده شورشی مخالف دولت در افغانستان هستند که پس از حمله نظامی ناتو به افغانستان و سقوط حکومت طالبان حکومت جدید را شدیدا به چالش کشیده اند. جنگ در افغانستان دهمین سال خود را سپری می کند و به تازگی با تلاش های کرزای برای گفتگو با این گروه ها چشم انداز دوری از صلح پدیدار شده است.

مهمترین نکته این است که این شورشیان یک مجموعه یکپارچه نیستند و حکومت افغانستان با سه گروه عمده طرف است که با وجود شباهت های بسیار، انعطاف پذیری شان در فرایند صلح به یک اندازه نیست. در این میان، طالبان سرسخت ترین گروه و حزب اسلامی گلبدالدین منعطف ترین است.

ناکارآمدی ابزار نظامی برای پایان جنگ در افغانستان اثبات شده است و امریکا و متحدانش نتوانسته اند شورشیان را از میان بردارند. از این رو، جلب رضایت هر سه گروه برای ایجاد صلح لازم است. با این حال، دولت کرزای می تواند از عدم یکپارچگی گروه های مخالف دولت خود به عنوان کارتی در این بازی استفاده کند. بگونه ای که این گروه ها را ضمن دور نگه داشتن از یکدیگر، به خود نزدیک کند.

تصویر شماره 1- مهمترین گروه های شورشی افغان و منطقه عملیانی آنها

---

[i]. http://english.aljazeera.net/news/asia/2010/06/20106618450763838.html

[ii]. http://www.longwarjournal.org/archives/2010/02/the_talibans_top_lea.php

[iii].http://www.reuters.com/article/idUSTRE58O2F620090925

[iv] . http://tkg.af/dari/analysis/analysis/3688-%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%AC%D8%AF%DB%8C-%D8%B5%D9%84%D8%AD

[v]. http://english.aljazeera.net/news/asia/2010/06/20106618450763838.html

[vi] . http://www2.irna.ir/fa/news/view/menu-273/8907234185003002.htm

[vii]. http://afpak.foreignpolicy.com/posts/2010/06/03/inside_the_haqqani_network_0

[viii]. http://www.reuters.com/article/idUSTRE58O2F620090925?pageNumber=2