فاطمه خادم شیرازی
دانشگاه جامع علمی کاربردی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
ليبي، کشوري عربي در شمال آفریقاست .این کشور با کشورهاي مصر، سودان، چاد، نيجر، الجزایر و تونس مرز مشترک دارد؛ ليبي به لحاظ مساحت سومين کشور پهناور قاره آفریقا و شانزدهمين کشور پهناور جهان است. لیبی از140 قبيله و 2000 طایفه تشکيل شده است که از این ميان، 50 قبيله آن حضور انکارناپذیري در صحنه سياسي ليبي داشته اند. همه آن ها مسلمان و پيرو مذهب واحد )مالکي( هستند، اما در مورد ورود دین در سیاست بین آن ها اختلاف نظر است.
قبيله پایه ي محوريِ ساختار اجتماعيِ ليبي است .اما منطقه گرایي در ليبي فراتر از قبیله گرایي است. مردم هویت خویش را پيش از آنکه با ليبي تعریف کنند، با یکي از مناطق سه گانه اصلي منطقه طرابلس در شمال غرب، منطقه فزان در جنوب غرب و منطقه بَرقه يا سرینایکا در شرق لیبی، معرفي مي کنند. لذا قبایل به جاي اهميت دادن به منافع ملي و مسائل فرا قبيلگي، به منافع داخل قبيله بيشتر توجه و همین امر سبب کاهش انسجام و سامان سياسي شده است.
در لیبی سه تجزیه در حال رخ دادن است از یک سو قبایل معترض و خواستار جدایی از حکومت مرکزی شکل گرفته است و از سویی مداخله گران منطقه ای و فرامنطقه ای در پوشش استدلال حقوقی نظیر حق مداخله بشردوستانه و حفظ صلح امنیت بین المللی هستند ،که در صورت تداوم به سه اقلیم تجزیه خواهد شد.
1- نقش بازیگران داخلی و همسایگان لیبی
یکي از موانع شکل گيري دولت مرکزي درلیبی عدم مدیریت قوم گرایي است .گرایشات قبایلي، منطقه گرایي، نبود ساختار مناسب ارتش، عدم اجماع در ميان نخبگان و دولت، ضعف نهادهاي دولت، فقدان فرهنگ دموکراتيک و جامعه مدني، فقدان نخبگان؛ نبود علما و رهبران دیني، عدم کنترل سرزميني، فقدان زیرساخت هاي اقتصادي و مداخلات خارجي باعث عدم یک دولت و حکومت با ثبات شده است. لذا ليبي با توجه به زمينه تاریخيِ وجود سه اقليم طرابلس، برقه و فزان پتانسيل تجزیه را دارد.
انقلابیون لیبی، به دلیل ریشه دار شدن اختلافات قبیلگی تا کنون نتوانستند یک حکومت قوی ایجاد کنند. اکنون دستگاه حاکمه بدون پشتیبان مردمی ، حكومت با دولت های متفاوت فعالیت دارند. استقرار داعش در شمال لیبی و تسلط بر منابع نفت و درآمدهاي کلان ناشی از آن خشونت ورزي را در لیبی تقویت و نزدیک به 1700 گروه شبه نظامي را فعال کرده است. ليبي با چهار هزار کيلومتر مرز زميني با کشورهاي افریقایي و نزدیک به دو هزار کيلومتر مرز دریایي در شمال ، امروز توان و پرسنل نظامي لازم براي کنترل مرزهایش را ندارد . لذا مرزهاي جنوبي و جنوب غربي آن تبدیل به محل گروه هاي افراطي شده است.
درحال‌حاضر، قدرت در اختیار دوگانه ژنرال خلیفه حفتر (ارتش ملی) و فائز سراج (دولت وفاق ملی) قرار دارد. عربستان سعودی و محور ائتلاف عربی در کنار ژنرال حفتر، و ترکیه و قطر و سازمان ملل در کنار سراج ایستاده‌اند. در کنار دولت رسمی ، نیروهای ژنرال حفتر و نیز گروه‌های تروریستی و گروه های شبه نظامی وابسته به القاعده و داعش و اخوان المسلمین چالش جدی را ایجاد کرده اند. به گونه ای که بخش عمده ای از مردم سواحل ، لیبی را به سمت سواحل ایتالیا ترک می‌کنند .لیبی اکنون دو پاره گی(شرق و غرب) و با دو پارلمان و دو حکومت جدا هم از اداره می شود (طبرق و طرابلس). تفکرات لیبرال (اکثریت دولت وفاق)، سوسیال ناسیونالیست‌ها (حفتر)، اسلام سلفی‌ها (گروه های تندرو و نزدیک به اخوان و القاعده) و… هیچ کدام حاضر به پذیرش نتیجه انتخابات و یا توافق بر مسائل داخلی نیستند. لذا بسيار مشکل است که بتوان ميان آنها در مسير حرکت به سمت وحدت ليبي یا ليبي قدرتمند و دموکراتيک سازگاري و همساني ایجاد کرد
.بسیاری از تحلیل گران معتقدند که لیبی به‌زودی به سه رژیم تجزیه می‌شود؛ در غرب این کشور حامیان انقلاب ۱۷ فوریه که با قذافی جنگیدند تسلط می‌یابند و شرق نیز به کنترل ژنرال خلیفه حفتر درخواهد آمد که با اسلام‌گرایان افراطی مخالف است. در جنوب، قبایل بادیه‌نشین تسلط را در اختیار می‌گیرند و آنجا نظامی قبیله‌ای برپا می‌شود. اکنون بحران لیبی به نقطه‌ای رسیده است که هر لحظه امکان انفجار آن وجود دارد و این موضوع نخست همسایگان را در بر خواهد گرفت.. اما همسایگان در این مسیر پتانسیل محدودی تحت اختیار دارند که تنها می‌تواند کنترل کننده و نه سامان دهنده باشد.این بحران یک حرکت مردم‌سالارانه نیست بلکه کاملاً اقتدارگرایانه است. سناریویی که توسط عربستان و متحدانش مطرح است تقویت همسایگان در جهت پشتیبانی از جریان حفتر است.
مصر در نقش کشور همسایه، موج جدید تحولات را باجدیت دنبال می‌کند و سعی در ممانعت از سرایت آن به درون مرزهایش دارد؛ ازسوی‌دیگر، مصر در صدد است که سیاست داخلی همسایگان سودانی و لیبیایی را باسیاست داخلی کشور خود همسانی کند. تفاوت رویکردهمسایگان دیگر لیبی، چون سودان و الجزایر با فرایند صلحی که مصر مدافع و مروج آن در منطقه است. کاملا متفا وت است. چون این دو کشور محور اخوانی و مخالف سازش با تل‌آویو هستند اما مصر در محور ائتلاف عربی است وخواهان پذیرش رژیم صهیونیستی در منطقه است.
2- نقش بازیگران منطقه ای درلیبی
قدرت هاي منطقه اي در کنار قدرت های فرامنطقه ای در حمله نظامی به لیبی همکاري دارند.کشورهاي عربی قطر و عربستان و امارات متحده عربی با نفوذ و کمک از سلفی ها حمایت می کنند. ترکیه در قالب حرکت هاي بشردوستانه و کمک هاي اقتصادي، در صددگرفتن بازار انرژی و اقتصاد لیبی در آینده سیاسی است. آزادسازي یک و نیم میلیاد دلار از دارایی هاي مسدود شده لیبی در ترکیه، پرداخت وام، آموزش نظامی ارتش و پلیس لیبی توسط نیروهاي ترکیه اي و میانجیگری برای بازگشت شرکت هاي ترکیه اي به لیبی … موید این تحلیل است.
بازیگران منطقه‌ای ، بر اساس منافع خاص سیاسی خود از دو جریان درگیر در این کشور حمایت مالی و تسلیحاتی می‌کنند که این امر بر پیچیدگی بحران در این کشور افزوده است. ژنرال حفتر ائتلاف کشورهایی از جمله مصر، امارات ، عربستان در منطقه را با خود به همراه دارد و شرق لیبی را در کنترل خودگرفته است ، و طرابلس به رهبری فایز سراج نخست وزیر لیبی که از سوی نهادهای بین المللی از جمله سازمان ملل به رسمیت شناخته شده درمقابل هم می جنگند. قطري ها از حکومت تندروها در طرابلس (شبه نظامیان فجر بزرگ ترین گروه القائده ليبي( حمایت مي کنند، این توازن قدرت دو بازیگر و سوگیری سران قبایل نشان گر وابستگی به حمایت‌های خارجی است. اسراییل از شکل گيري یک دولت مسلمان و ضد صهیونیستی با ثبات، که بر ساحل دریاي مدیترانه نيز اشراف داشته باشد هراسان است لذا، به دنبال تجزیه ليبي و عدم استقرار القاعده در لیبی است.
بحران های امنيتي فاصله دار چون لیبی ، كه دارای حساسیت بالا می باشند؛ و با منابع مالی قطر و عربستان سعودی تامین می شوند ، معادلات و سطح قدرت بازیگران را ،در غرب آسیا تحت تأثیر خود قرار خواهد داد لذا نوع حکومت لیبی برای ایران حائز اهمیت است. دو بازیگر منطقه‌ای غرب آسیا ،ترکیه و عربستان در منطقه ی لیبی نقش تاثیر گذار را دارند ، ایران سعی کرده سیاست بی طرفی و در ضمن تمایل به ترکیه به جای عربستان با هزینه کمتر داشته باشد. زیرا عربستان سعی دارد از تحولات کنونی آفریقای شمالی ، موقعیت خود را در جهان عرب تثبیت نماید. تا شکست‌های او در سوریه، عراق و یمن کمرنگ شود، تا دوباره محور اتحاد در دنیای عرب شود. بنابراین پدافند را در خارج از مرزهای خود قرارداده و به عنوان بازیگر امنیت‌ساز بازی می کند. اما با حمایت از داعش ایجاد ناامنی می کند .البته داعش گرچه در مناطق حومه بنغازی و اجدابیا و سرت فعالیت دارد. اما فعالیت آنها همانند گذشته از حملات ایذایی و بمب گذاری و انتحاری و… فراتر نرفته است.
3- نقش بازیگران فرا منطقه ای در لیبی
قدرت هاي بزرگ مداخله گر در ليبي، در مورد حمایت از گروه و جریان خاصي هدف واحد ندارند . مثلا قدرت هاي اروپایي و آمریکا به دنبال نفت و گاز ليبي هستند. فرانسه در جنوب ليبي به فکر محافظت از منابع اورانيوم است و آمریکا به فکر ایجاد پایگاه است. حفتر به‌شدت تحت تأثیر آمریکا و تاحدودی روسیه است و درمقابل، فائز سراج را می‌توان بریتانیاگرا دانست. در سطح فرامنطقه‌ای نیز ایتالیا حامی سراج، و فرانسه و آمریکا و روسیه حامی حفتر هستند. مرزبندی در میان بازیگران فرامنطقه‌ای بسیار دشوار است . بخش عمده ذخیره ارزی (بیش از صد میلیارد دلار) دولت لیبی در بانک‌های انگلیسی است که این مهم اجتناب لندن از موضع‌گیری خاص و حمایت از یکی از طرفین را توجیه می‌کند. روسیه نیز نشان داده است که به‌تدریج در مسیر کاهش حمایت همه‌جانبه خویش از حفتر گام برمی‌دارد و برخی عقب‌نشینی روسیه را به معنای ایستادن مسکو در کنار گروه برنده یعنی سراج تعبیر می‌کنند.
مرز ساحلی طویل لیبی با اروپا در صورت ادامه ناامنی در لیبی بیشترین تاثیررا بر اروپا دارد.لذا اروپا حضور خود در لیبی را کنترل اوضاع داخلی این کشور می داند، تاراه نفوذ داعش و تروریست در اروپا باز نشود. بحث انتقال مرکزیت تروریست ها از افغانستان و پاکستان به لیبی یکی از سیاست های آمریکا واروپا است. زیرا لیبی به دلیل گستردگی و جمعیت کم تشکیل یک پایگاه شبه نظامی در منطقه نفت خیز می تواند پایگاه مهمی برای انتقال نفت به آمریکا واروپا از طریق دریای مدیترانه باشد.همان طور که داعش سال ها در مناطق نفت خیز عراق نفت صادر می کرد.
از طرفی با مهاجرت داعش به سمت لیبی آمریکا به یک محیط امن دسترسی پیدا می کند لذا آمریکا سعی دارد با مشارکت نظامی ترکیه ومجوز بهر ه گیری از خاک وی در برخی عملیا ت هایی با پوشش دفاعی، سطح نفوذ خود را بر روی بازیگران منطقه ای افزایش، و حضورش را درلیبی، مشروعیت سیاسی دهد.
غرب و ایالات متحده تمایلی به حضور مستقیم در لیبی ندارند و سعی کردند نظاره گر بازی دوگانه خوددر لیبی باشند، و نقش حضور را به همسایگان لیبی واگذار نمایند.
بنابراین با شناخت از علت حضور بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای و منطقه گرایی قبیله ای درلیبی نشان می دهد که عدم شناخت محیط لیبی از سوی عربستان، ترکیه، قطر، امارات، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و … قبل از هرنوع مداخله گری ، موجب طولانی شدن بحران در لیبی شده است.از طرفی راهبردهای سیاست خارجی آمریکا در منطقه طرح تقسیم کشورهای چند قومیتی همراه با دولت‌های شکننده است که این مسئله در مورد لیبی نیز مصداق دارد. شاید تنها حکومت «شورای رهبری قدرتمند» از قبایل مورد اعتماد، راه برون رفت لیبی از بحران باشد.
واژگان کلیدی: سناریوی، تجزیه طلبی، بازیگران، داخلی، منطقه ای ، فرا منطقه ای ، لیبی
