فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سقوط الفاشر در اواخر اکتبر ۲۰۲۵، پس از ۱۸ ماه محاصره سنگین، جنگ داخلی سودان را وارد مرحلهای کاملاً جدید کرد؛ مرحلهای که نهتنها موازنه نظامی و سیاسی در داخل کشور را دگرگون ساخت، بلکه پیامدهای ژئوپلیتیکی گستردهای برای دریای سرخ، شاخ آفریقا و امنیت منطقهای به همراه آورد. تسلط کامل نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) بر دارفور و فروپاشی آخرین سنگر ارتش سودان (SAF) در غرب کشور، احتمال تجزیه عملی سودان را از یک سناریوی دور به مسیری محتمل تبدیل کرده است؛ روندی که براساس تحلیلهای سیاسی خبرگزاری های جهان در ماههای اخیر، نتیجه مستقیم ترکیب برتری نظامی RSF، حمایت خارجی گزینشی و خلأ سیاسی و دیپلماتیک ارزیابی میشود .(1)(2)(3)
– پیامدهای انسانی و محاصره طولانی
الفاشر، آخرین سنگر مقاومت در دارفور، نمادی از مقاومت غیرمتمرکز علیه پیشروی RSF بود. محاصرهای که بیش از ۵۰۰ روز به طول انجامید، بهتدریج منابع حیاتی، مواد غذایی، دارو و توان دفاعی ساکنان و مدافعان شهر را تحلیل برد. مطابق گزارشهای سازمانهای بینالمللی، این دوره با نقض گسترده قوانین بینالمللی بشردوستانه، از جمله استفاده از گرسنگی به عنوان ابزار جنگی، حملات توپخانهای سنگین و هدف قراردادن زیرساختهای حیاتی همراه بوده است .(4)(5) این شرایط زمینهساز موجهای گسترده آوارگی و تشدید بحران انسانی شد. نهادهای بینالمللی این وضعیت را بدترین بحران انسانی قرن بیستویکم توصیف کردهاند و بیش از ۱۳ میلیون آواره را پیامد مستقیم جنگ میدانند .(6)
– تغییر توازن قدرت نظامی
تصرف الفاشر به RSF امکان داد تا کنترل خود را بر هر پنج ایالت دارفور تکمیل کند و مسیرهای لجستیکی استراتژیک از مرزهای چاد، لیبی، سودان جنوبی و آفریقای مرکزی را تحت اختیار بگیرد؛ مسیری که بنا بر گزارشها از آن برای انتقال تسلیحات خارجی، از جمله از سوی امارات متحده عربی، استفاده شده است (7). این تحول جغرافیای عملیاتی RSF را از یک نیروی شبهنظامی منطقهای به یک بازیگر مسلط بر غرب سودان ارتقا داد و شرایط لازم برای عملیات چندمحوری آینده علیه خارطوم و امدرمان را فراهم کرد.
– بنبست دیپلماتیک و نقش بازیگران خارجی
ابتکارهای دیپلماتیک مانند نقشه راه گروه چهارجانبه (آمریکا–مصر–عربستان–امارات) که قرار بود مبنایی برای فشار هماهنگ جهت توقف درگیریها باشد، نتوانست طرفین را به آتشبس متقاعد کند؛ زیرا هر دو طرف شروطی ارائه دادهاند که عملاً برای طرف مقابل غیرقابلپذیرش است و چیزی جز تسلیم کامل طرف مقابل معنا نمیدهد. (8) آمریکا پس از دو سال تمرکز بر اوکراین و غزه، اکنون تلاش تازهای برای فشار بر حامیان RSF آغاز کرده، اما هنوز هیچ اقدام تنبیهی جدی علیه شبکه مالی حمیدتی انجام نداده است .(9)در سوی دیگر، ترکیه با محکومیت صریح کشتارهای الفاشر و ارائه پهپاد و سامانههای کنترلوبهبود به SAF، نقش پررنگتری در روندهای نظامی جنگ یافته است .(10)این شکست دیپلماتیک نشاندهنده محدودیت ابتکارهای خارجی در شرایطی است که موازنه قدرت بهطور یکجانبه در حال تغییر بوده و هیچکدام از دو نیروی RSF و SAF انگیزهای برای عقبنشینی سیاسی ندارند.
– جغرافیای جدید قدرت در سودان
اما مهمترین پیامد سقوط الفاشر، شکلگیری جغرافیای جدید قدرت در سودان است؛ جغرافیایی که در آن غرب کشور عملاً در اختیار RSF قرار دارد و شرق و شمالشرق همچنان تحت کنترل SAF است. نتیجه چنین وضعیتی افزایش احتمال تقسیم عملی کشور به دو قلمرو غربی و شرقی است؛ موضوعی که تحلیلگران سیاسی آن را «لیبیشدن سودان» توصیف کردهاند .(12)(11) این تجزیه عملی نهتنها پیامدهای انسانی عمیق دارد، بلکه ژئوپلیتیک دریای سرخ را نیز دستخوش تغییر خواهد کرد.
– رقابت ژئوپلیتیکی در دریای سرخ
دارفور و کردفان—در صورت قرار گرفتن کامل تحت کنترل RSF—میتوانند پشتوانه ژئوپلیتیکی تازهای برای بازیگران خارجی فراهم سازند؛ بهویژه برای امارات که بهدنبال تثبیت دسترسی خود به منابع طلا، مسیرهای ترانزیت زمینی و افزایش نفوذ بر بنادر سودان است.(13)(10) این روند رقابت ژئوپلیتیکی در دریای سرخ را تشدید میکند: مصر نگران امنیت کانال سوئز و افزایش نفوذ امارات در جنوب است؛ ترکیه بهدنبال تقویت موقعیت نظامی–اقتصادی خود در شاخ آفریقاست؛ و عربستان تلاش دارد مانع شکلگیری یک نیروی نیابتی جدید در نزدیکی مرزهایش شود .(7)ادامه جنگ در سودان همچنین مسیرهای مهاجرتی به اروپا را افزایش میدهد و فشار سیاسی تازهای بر اتحادیه اروپا وارد میکند؛ بهویژه با توجه به یافتههایی که نشان میدهند بخشی از کمکهای اروپا در چارچوب فرآیند خارطوم بهطور غیرمستقیم منابع مالی RSF را تقویت کرده است.(14)
– بنبست دیپلماتیک و ضرورت قطب سوم
در چنین شرایطی، نقش یک قطب سوم غیرنظامی برای شکستن منطق بازی صفر میان RSF و SAF اهمیتی حیاتی یافته است. تجربه انتقال ۲۰۱۹ نشان میدهد که تنها نیروهای غیرنظامی توانایی جذب مشروعیت اجتماعی و بسیج سرمایهگذاری بینالمللی را دارند. (10)(11) بدون ورود جدی جامعه مدنی به مذاکرات، هر روند سیاسی یا به شکست منجر خواهد شد یا به تقسیم عملی سودان میان دو نیروی مسلح متخاصم ختم میشود.
– چشمانداز کوتاهمدت و بلندمدت جنگ
چشمانداز کوتاهمدت جنگ بیش از آنکه وابسته به تحرکات نظامی باشد، تابعی از میزان هماهنگی بازیگران خارجی است. در غیاب یک توافق الزامآور برای توقف ارسال سلاح بهویژه به RSF،صحنه میدانی احتمالاً به سمت تثبیت خطوط جدید و افزایش درگیریها در کردفان و غرب نیل پیش میرود.
در میانمدت، اگر نقشه راه چهارجانبه با تضمینهای امنیتی و سیاسی همراه شود، امکان ایجاد یک آتشبس شکننده وجود دارد؛ اما بدون حضور جدی بازیگران غیرنظامی، هیچ روند صلح پایداری شکل نخواهد گرفت و مذاکرات صرفاً به بازتولید همان منطق نظامی میانجامد.
در افق بلندمدت، آینده سودان میان دو مسیر اصلی قرار دارد: یا کشور بهسمت بازسازی یک دولت واحد حرکت میکند،که نیازمند اصلاح عمیق ساختارهای امنیتی، مهار جریان تسلیحات خارجی و شکلگیری یک قطب غیرنظامی توانمند است.ویا وارد مرحلهای از تقسیم عملی میشود که پیامدهای ژئوپلیتیک آن بر دریای سرخ، شاخ آفریقا و مرزهای چاد و لیبی بسیار عمیق و بلندمدت خواهد بود. این پیامدها شامل شکلگیری ترتیبات امنیتی جدید، تغییر مسیرهای تجاری و افزایش رقابت میان امارات، مصر، ترکیه و عربستان است.
References
1.Arab Center for Research and Policy Studies (ACRPS). (2025, November 4). The Fall of El-Fasher and the Future of Sudan. https://www.dohainstitute.org/en/PoliticalStudies/Pages/the-fall-of-el-fasher-and-the-future-of-sudan.aspx
2.ACLED. (2025, October 29). El-Fasher and Kordofan: Strategic fronts in Sudan’s shifting war — Expert comment. https://acleddata.com/expert-comment/el-fasher-and-kordofan-strategic-fronts-sudans-shifting-war-expert-comment
3.International Crisis Group. (2025, November). After El-Fasher)(ICG): Ending Sudan’s atrocious war. https://www.crisisgroup.org/africa/sudan/after-el-fasher-ending-sudans-atrocious-wa
4.HC Hansard. (2025). British Parliamentary Records on the Situation in Darfur, Reports for the Second Half of 2025.https://lordslibrary.parliament.uk/humanitarian-situation-in-sudan-november-2025
5.OHCHR. (2025, October 30). Sudan: Concerned about the plight of civilians in El Fasher, UN experts urge immediate action and an end to impunity. https://www.ohchr.org/en/press-releases/2025/10/sudan-concerned-about-plight-civilians-el-fasher-un-experts-urge-immediate
6.Brown, T. (2025, November 25). Humanitarian situation in Sudan: November 2025. UK House of Lords Library. https://lordslibrary.parliament.uk/humanitarian-situation-in-sudan-november-2025/
7.Yeni Şafak. (2025, November 5). Sudan conflict shifts as El-Fasher falls amid humanitarian crisis. https://en.yenisafak.com/world/sudan-conflict-shifts-as-el-fasher-falls-amid-humanitarian-crisis-3710252
8.Hamed Ali, A. (2025, November 10). As Sudan’s war shifts, atrocities surge and diplomacy is tested. Middle East Council on Global Affairs. https://mecouncil.org/blog_posts/as-sudans-war-shifts-atrocities-surge-and-diplomacy-is-tested/
9.Blanchard, L. P. (2025, May 16). War and humanitarian crisis in Sudan (CRS Report IF12816). Congressional Research Service. https://www.congress.gov/crs-product/IF12816
10.Kamaleddin, M. (2025, November 20). El-Fasher: Sudan’s crisis requires Turkish-led mediation. https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/el-fashers-fall-sudan-crisis-demands-a-turkish-led-mediation
11.Roggero, C., & Dall’Asta, L. (2025, November 6). Sudan and beyond: How El-Fasher’s fall could worsen regional fragmentation. ISPI – MED This Week. Retrieved from https://www.ispionline.it/en/publication/sudan-and-beyond-how-el-fashers-fall-could-worsen-regional-fragmentation-222722
12.Siegle, J. (2025, February 11). Resetting the political calculus of the Sudan conflict. Africa Center for Strategic Studies. https://africacenter.org/spotlight/resetting-the-political-calculus-of-the-sudan-conflict/
13.APA) ACRPS. (2025). The fall of El-Fasher and the future of Sudan. Arab Center for Research & Policy Studies. https://www.dohainstitute.org/en/Lists/ACRPS-PDFDocumentLibrary/the-fall-of-el-fasher-and-the-future-of-sudan.pdf
14.de la Feld, S. (2025, October 28). Atrocities and mass killings in Sudan, the world’s worst humanitarian crisis worsens. EUnews. https://www.eunews.it/en/2025/10/28/atrocities-and-mass-killings-in-sudan-the-worlds-worst-humanitarian-crisis-worsens/