کارشناس مسائل قفقاز
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
جدا از نوع مشكلات و بسترهاي تنش زا در روابط جمهوری آذربایجان با ايران در سالهای گذشته نيز عملا روابط دو كشور توسعه چنداني نيافته و دچار چالشها و مشکلاتی بوده است. در این میان سفر عليف رئیس جمهور جمهوری آذربایجان به تهران بهانه ای شد تا به موضوع روابط دو کشور همسایه، نوع روابط، متغیرهای دخیل در روابط، راهکارهای افزایش روابط ايران و جمهوري آذربایجان و چشم انداز آن توجه داشته باشیم:
واژگان كليدي: سفر عليف به تهران، روابط ايران و جمهوري آذربایجان، چالشهاي روابط ايران و جمهوري آذربایجان، چشم انداز روابط ايران و جمهوري آذربایجان
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر نگاهی به دستاوردهای رئیس جمهور آذربایجان در سفر به ایران داشته باشیم، اصولا این دستاوردها در چه حوزه هایی قابل تقسیم و بررسی است؟
وقتی رئیس جمهور کشوری به کشور دیگر می آید قبلا یک سری توافقات را در سطح کارشناسان و معاونین وزرا مطرح کرده اند و سپس به صورت رسمی با حضور رئیس جمهور امضا می شود. بنابراین سفر یک رئیس جمهور به یک کشور دیگر معمولا نشان دهنده سطح عالی مناسبات است. به ویژه اگر سفر مانند سفر آقای الهام علیف به تهران، رسمی باشد. یعنی گاهی اوقات یک سفر در حاشیه اجلاسی انجام می شود، اما گاهی یک سفر رسمی دوجانبه صورت می گیرد. این موضوع نشان دهنده سطح عالی بین دو کشور آمد و شد وجود داشته باشد. آمد و شد روسای جمهور دو کشور آذربایجان و ایران فی نفسه نشان دهنده سطح عالی روابط و دوستانه بودن روابط بین دو کشور همسایه است. از طرف دیگر انعقاد قراردادهایی نهایی شده بعضی از آن ها نیاز دارند که در عالی ترین سطح در مورد آن ها تصمیم گرفته شود و این موضوع منوط به سفر روسای جمهور دو کشور می شود، به ویژه برای کشوری مانند جمهوری آذربایجان که در این کشور همه چیز به شخص آقای علیف ختم می شود. لذا توافق های به دست آمده، حکایت از این دارد که دو کشور توانسته اند در عرصه های سیاسی و اقتصادی به توافقاتی برسند. چنانچه آقای الهام علیف اعلام کرد، باکو تلاش دارد که مناسبات اقتصادی را از این وضعیت پانصد میلیون دلار (که واقعا سطح خیلی نازلی با توجه به امکانات بالقوه دو کشور است) آن را به نحو چشمگیری ارتقا دهند. در هر صورت سفر به این جهت اهمیت داشت که توانست موارد جزئی اختلاف برای به تفاهم رسیدن را حل و فصل کند.
از طرف دیگر هم سفر در شرایطی انجام شد که آقای علیف به چنین سفری نیاز داشت و بعد از برخوردی که در نارداران به وجود آمد و هیچ توجیهی نداشت. یعنی با وجود مشکلی که در نارداران پیش آمد، وی همچنان روابط دو کشور همسایه با اقتدار ادامه پیدا خواهد کرد و شاید فرصتی بوده تا به طور خصوصی برای مسئولین ایرانی تبیین شود که واقعا موضوع نارداران چه بوده است. اگرچه جمهوری آذربایجان کشوری مختار است که در مورد مسائل داخلی، خود تصمیم بگیرد و کشور دیگر نمی تواند دخالتی داشته باشد، اما به هر حال کشورها اعمال و رفتار کشورهای همسایه خود را رصد می کنند و واکنش های متناسب با موضوع را انجام می دهند. در این بین سفر آقای علیف نشان داد که علی رغم مسائل پیش آمده، گسترش روابط بین دو کشور همسایه مدنظر است.
این موضوع تحت تاثیر دو امر مهم اتفاق افتاده است. یکی این که تحریم ها علیه ایران برداشته شده است. از جمهوری آذربایجان انتظار می رفت که به این تحریم ها نپیوندد، ولیکن اگر بخواهیم واقع بین باشیم، اقتصاد آذربایجان در درون اقتصاد جهانی هضم شده است و جمهوری آذربایجان نمی تواند یک تنه و یک طرفه اقدامی را به دور از چارچوب های اقتصادی دنیا انجام دهد. حتی روسیه هم چنین کاری را نکرد. بنابراین بعد از لغو تحریم ها دست جمهوری آذربایجان خیلی بازتر شده و راحت تر می تواند با ایران مناسبات نزدیک داشته باشد. اقدام دیگر هم این است که جمهوری آذربایجان بعد از کاهش قیمت نفت عملا دچار مشکل شده بود، به این دلیل که درآمدهای نفتی آن به نحو آشکاری پایین آمده است و به دنبال فرصت های جدیدی است تا بتواند اقتصاد خود را شکوفا و سرمایه گذاری های جدیدی را تجربه کند. به خصوص در حال حاضر که با فشار غرب مواجه شده است، سعی کرده با روسیه، ترکیه و ایران فضای جدیدی را تجربه کند تا کار را پیش ببرد. بنابراین، این سفر در سطح منطقه ای هم قابل توجه بود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در شرایط کنونی چه راهکارها و رویکردهایی برای افزایش سطح روابط ایران و جمهوری آذربایجان می تواند مدنظر باشد؟
اولین مسئله این است که رویکرد دو کشور از دو سال پیش اصلاح شده است و به سمتی رفته است که واقعا می تواند در زمینه هایی که قبلا فکر آن هم نمی شد، همکاری داشته باشند. یکی از این موضوعات، بحث انرژی است. هم ایران صادرکننده نفت است و هم جمهوری آذربایجان، ظاهر این امر این است که این دو کشور رقیب یکدیگر محسوب می شوند، در حالی که ایران و جمهوری آذربایجان در زمینه نفت و هم در زمینه گاز می توانند با یکدیگر همکاری داشته باشند. آنها در مورد مبادله نفت، بازارهای نفت و کمک به انتقال نفت به یکدیگر کمک کنند. به عنوان مثال سواپ که مدت ها تعطیل بود، با این سفر مجددا برقرار شد. این موضوع کاملا خردمندانه است و نفتی که از جمهوری آذربایجان می آید می تواند در پالایشگاه تبریز به راحتی تصفیه و در محل استفاده و در مقابل ایران به حساب آذربایجان در جنوب نفت صادر کند. با توجه به وضعیت قیمت نفت در این شرایط، صرفه اقتصادی این موضوع به نسبت حمل و نقل مستقیم جمهوری آذربایجان مقرون به صرفه خواهد بود. در مورد گاز و تولید برق هم موضوع به همین صورت است. در مورد تولید برق و ایجاد سد خداآفرین که مدت ها موضوع بحث بین ایران و جمهوری آذربایجان بود، مسئله حل شده است؛ زیرا به نفع دو کشور خواهد بود. در زمینه انتقال کارشناسان و متخصصان، فعالیت ایرانیان در جمهوری آذربایجان هم توافق هایی صورت گرفته است. به نظر سوء تفاهم های در گذشته مطرح بود که ایران فقط به دنبال کار ایدئولوژیک در جمهوری آذربایجان بودو.. گذشته است و به این جمع بندی جدید رسیده اند که منافع اقتصادی دو کشور همسایه ایجاب می کند که روابط دوستانه ای داشته باشند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده روابط ایران و آذربایجان را چگونه می بینید؟
متاسفانه روابط دو کشور تحت تاثیر سیاست های آمریکا و اسرائیل قرار گرفته است. اما باید روابط دو کور دوست نباید تحت تاثیر عنصر ثالث قرار یگرد. در این بین برجام حداقل در بخش آمریکا وضعیت را خیلی بهتر کرد اما روابط در بخش مربوط به رژیم صهیونیستی همچنان دچار مشکل است. لذا طرف آذری باید در این جا ابتکارات خوبی را نشان دهد و اجازه ندهد که روابط تحت تاثیر روابط آذریایجان با اسرائیل قرار بگیرد. مانند همین شرایط طرف آذری را در مورد روابط بین ایران و ارمنستان مطرح می کند. اما ایران در شرایط مختلف همیشه به دنبال میانجیگری بوده است، زیرا ثبات و امنیت در قفقاز، بر ثبات و امنیت ایران تاثیر مستقیم دارد. لذا وقت آن رسیده است که دو کشور خود را از این فاکتورها رها کنند و به دنبال بهبود روابط باشند. موضوع دیگر رفع سوء تفاهماتی نشریات آذری علیه ایران و اتهاماتی که در مورد روابط ایران و آذربایجان مطرح می کنند. این موضوع نیاز به مدیریت افکار عمومی دارد تا علیه ایران و شیعه هراسی تهییج نکنند و ایران واقعا سیاستی برای تشکیل دولت مذهبی در این کشور ندارد. مسئله بعدی که مرتبا مطرح می شود و عمدتا تبلیغات اسرائیلی است. یعنی تحریکاتی که می خواهند در آذربایجان ایران جریان های پان ترکیسم و پان آذریسم راه بیندازند و فضا را بر ضد ایران مسموم کنند، اما این ها موضوعیت ندارد و بیشتر تبلیغاتی است. چرا که آذری ها در دوران تاریخی بزرگی نقش خود را نشان داده اند. بنابراین، اگر این مولفه ها را در نظر بگیریم و آن ها را حل و فصل کنیم، به راحتی می توان توافقات اقتصادی را به نتیجه رساند و سطح مناسبات دو کشور را افزایش داد.
