حسین پوزش شیرازی
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
باراک اوباما پنجم نوامبر واشنگتن را به قصد بمبئی ترک کرد. اقامت سه روزه در هند، طولانی ترین مدت اقامت او در یک کشور خارجی طی دو سال زمامداری بوده است. سفر اوباما در شرایطی صورت گرفت که چهار روز پیش از آن، حزب دموکرات شکست سنگینی را در انتخابات میاندوره مجلس امریکا متحمل شد؛ اتفاقی که به عقیده کارشناسان نتیجه نارضایتی از وضعیت اقتصادی امریکا در پی سیاست های اوباما بوده است. به همین جهت اوباما کمک به حل مشکل بیکاری و وضعیت اقتصادی نامطلوب این کشور را هدف اصلی این سفر معرفی نمود. همراه شدن بیست نفر از تجار امریکایی از جمله روسای بوئینگ و جی ای با رئیس جمهور این کشور، گواهی بر ماهیت این سفر می باشد. اندونزی، کره جنوبی و ژاپن مقاصد دیگر سفر اوباما بودند. کاخ سفید هدف اوباما از این سفر را مشارکت در مجمع همکاری‌های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (اَپِک) در ژاپن و نشست گروه ۲۰ در کره‌ی جنوبی و امضای قراردادهای تجاری با هند اعلام نمود. اما در عین حال می توان این سفر را از زاویه سیاسی نیز مورد بررسی قرار داد. در این نوشته بر آن هستیم که جنبه سیاسی سفر اوباما به هند را در رابطه با کشور پاکستان مورد بررسی قرار داده و همچنین نیم نگاهی به اهداف رئیس جمهور امریکا در رابطه با ایران و چین داشته باشیم.
پاکستان همواره از نزدیکی روابط هند و امریکا نگران بوده است. در چند سال اخیر به همان میزان که روابط امریکا با هند به سمت بهبود و گسترش پیش رفته، مناسبات این کشور با پاکستان رو به تیرگی گذاشته است. حملات هواپیماهای امریکایی به خاک پاکستان با عنوان مبارزه با تروریسم و مسدود کردن مسیر تدارکاتی نیروهای ناتو از سوی پاکستان در واکنش به این حملات، از جمله دلایل تیرگی روابط این دو کشور است. در خصوص رشد افراط گرایی در افغانستان و پاکستان، نگرانی های مشترکی میان امریکا و هند وجود دارد.
تحلیلگران، سفر اوباما به آسیا و عدم بازدید از کشور پاکستان را حاوی پیامی هشدارآمیز برای این کشور مسلمان دانسته اند. علاوه بر بی توجهی رئیس جمهور امریکا به حضور در پاکستان طی سفرش به آسیا، اوباما برای اعلام همبستگی، سفر خود را از بمبئی و با اقامت در هتل تاج محل آغاز نمود. او در مراسم ویژه ای به مناسبت گرامیداشت یاد قربانیان حملات تروریستی سال 2008 بمبئی شرکت کرده و هند و امریکا را برای مبارزه با تروریسم، متحد خواند. در نوامبر 2008 در جریان یک رشته حملات تروریستی که توسط اسلام گرایان افراطی صورت گرفت، بیش از 170 نفر کشته شدند. اوباما ضمن اقامت در هتل تاج محل که هدف این حملات قرار گرفته بود، این مکان را نماد استقامت هندوستان دانست. شایان ذکر است که سازمان اطلاعات هند، پاکستان را به حمایت از تروریست های حادثه بمبئی متهم کرده بود. همزمانی سفر اوباما با برگزاری مراسم یادبود کشتار مسلمانان کشمیر به دست نیروهای هندی در 6 نوامبر 1947 با توجه به حساسیت منطقه کشمیر و نزاع میان هند و پاکستان بر سر آن، مسئله دیگری بود که واکنش مسلمانان پاکستان را برانگیخته و باعث تظاهرات مسلمانان این منطقه علیه سفر رئیس جمهور امریکا شد.
تحلیلگران سیاسی سفر اوباما به هند و عدم بازدید او از پاکستان را در راستای اعلام نارضایتی امریکا از شدت و نحوه برخورد پاکستان با تروریست های القاعده تفسیر می کنند. هدف امریکا، وارد آوردن فشار بیشتر بر دولتمردان پاکستانی برای گسترش جنگ علیه طالبان بوده است. هند پس از ژاپن و چین، بزرگترین قدرت اقتصادی آسیا است و روابط این کشور با امریکا از اواخر دوره ریاست جمهوری بوش، رو به گسترش بوده است. این روند رو به رشد را می توان در نتیجه ایده ئولوژی زدایی رهبران هند از سیاست خارجی خود دانست. هم اکنون با عقد قراردادهایی به ارزش ده میلیارد دلار میان دو کشور هند و امریکا، و در حالی که اوباما اعلام کرده است روابط اقتصادی دو کشور، از همکاری های تعیین کننده در قرن بیست و یک خواهد بود، همه چیز به زیان پاکستان به پیش می رود. نکته مهم دیگر حمایت اوباما در سخنرانی خود در پارلمان هند در دهلی نو از عضویت دائم این کشور در شورای امنیت سازمان ملل است. پیش از این امریکا تنها از عضویت دائم آلمان در این شورا حمایت کرده بود. باراک اوباما دائمی شدن عضویت هند را موجب کاراتر و موثرتر شدن شورای امنیت دانست. سخنگوی وزیر امور خارجه پاکستان به عنوان رقیب منطقه ای هند، در واکنش به این سخن اوباما، از امریکا خواست که در چنین تصمیمات مهمی تحت تاثیر مصلحت های موقتی یا شرایط قدرت های سیاسی قرار نگیرد. به زعم او، چنین تصمیمی موجب پیجیده تر شدن روند اصلاحات شورای امنیت می شود. عضویت دائم هند در شورای امنیت سازمان ملل، کفه این کشور را در منطقه به خصوص در مقابل کشوری مانند پاکستان به شدت سنگین خواهد کرد. همانطور که گفته شد در سال های اخیر به همان میزان که روابط امریکا و هند رو به بهبود رفته، روابط امریکا با پاکستان، صورت خشن تری به خود گرفته است. این در حالیست که امریکا در جریان مبارزه با تروریسم و خروج نیروهای خود از افغانستان، شدیدا به همکاری کشور پاکستان نیاز دارد.
تحلیل گران سیاسی، هدف دیگر سفر اوباما را تلاش برای بالابردن همبستگی میان امریکا و متحدانش به منظور افزایش فشار علیه جمهوری اسلامی ایران می دانند. این در حالی است که ژاپن و کره جنوبی پیشتر نیز اعلام کرده بودند که مفاد مندرج در قطعنامه 1929 شورای امنیت علیه ایران را اجرا خواهند کرد. این احتمال وجود دارد که روابط دو جانبه هند و ایران نیز تحت تاثیر مذاکران این کشور با امریکا قرار گیرد. ایران در طرح توسعه فاز 12 پارس جنوبی، از سه سال پیش تا به امروز در حال مذاکره با دو شرکت هندی برای واگذاری 40 درصد سهام این طرح می باشد. وزیر نفت ایران تا ماه ژانویه 2011 به دو شرکت هندی طرف مذاکره مهلت داده تا تصمیم نهایی خود را اعلام کنند. از دیگر روابط اقتصادی هند و ایران می توان به مذاکره برای فروش شش میلیون تن گاز مایع ایران، قرارداد مقدماتی بهره برداری از ذخایر هیدروکربنی میدان نفتی بینالود و میدان گازی فرزادبی و نیز مذاکرات مربوط به خط لوله صلح اشاره کرد. هیچ یک از موارد فوق به قطعیت کامل نرسیده و سفر اوباما می تواند ایران را از جذب سرمایه گذاری کلان خارجی از سوی هند با مشکل مواجه سازد.
از سوی دیگر کارشناسان، سفر باراک اوباما به آسیا و به خصوص هند را در راستای مقابله با گسترش نفوذ چین می دانند. چین یکی از چالش های اصلی امریکا در حوزه اقتصاد بین الملل بوده و امریکا به دنبال کاهش کسری تراز بازرگانی خود با این کشور است. گسترش همکاری های سیاسی و اقتصادی با هند، می تواند به ایجاد نوعی توازن در منطقه در برابر گسترش نفوذ و اثرگذاری چین منجر شود. حمایت امریکا از عضویت دائم هند در شورای امنیت را نیز می توان در همین راستا تعبیر کرد. این مسئله می تواند واکنش های چین را هم به دنبال داشته باشد.
بنابراین به طور کلی می توان گفت سفر باراک اوباما به هند دارای پیامدهای سیاسی از جمله اعلام نارضایتی امریکا از ضعف دولت پاکستان در برخورد با بنیادگرایان و سنگین شدن کفه ترازو به نفع هند در روابط این کشور با پاکستان، تلاش برای تنگ تر کردن حلقه محاصره ایران و ایجاد توازن منطقه ای با تقویت هند در مقابل چین بوده است.
