روابط آذربايجان – اسرائيل و امنیت جمهوری اسلامی ایران

سیما رفسنجانی نژاد

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

جايگاه والای همسايگان در تعاملات سياسي و اولويت سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران و تاثيراتي كه  اين روابط مي­تواند در عرصه هاي داخلي و بين المللي براي كشورمان در برداشته باشد، همچنين اهميتي كه هر يك از اين همسايگان در نحوه شكل­گيري معادلات منطقه­اي ايفا مي­کنند باعث می­شود که به نحوه تعاملات كشور با همسايگان شمال غربي و فرآيند شكل­گيري اين مناسبات بیشتر توجه کنیم. در اين بين آنچه كه اهمیت دارد اين مسئله مي­باشد كه  علي رغم بالا بودن پتانسيلهاي شكل­گيري روابط ايران و آذربايجان اين امر آنگونه كه بايد محقق نگرديده و انتظارات موجود در اين زمينه برآورده نشده است. با وجود اظهارات دوستانه‌ی مقامات ایرانی و آذربایجانی، تنش میان تهران و باکو در ماه‌های اخیر پیوسته شدت یافته است که دلیل آن را می­توان روابط خوب آذربایجان و اسرائیل و ورود آذربایجان به ائتلاف ضد ایرانی دانست.

واژگان کلیدی: آذربایجان، اسرائیل، قرارداد نظامی، یهود

تحلیل رخداد

سفر وزیر امورخارجه اسرائیل به جمهوری آذربایجان یک ماه پس از آن صورت می­گیرد که مقاله­ای در مجله آمریکایی Foreign Policy  اعلام کرد اسرائیل اجازه دسترسی به چند پایگاه هوایی در آذربایجان برای حمله احتمالی به تاسیسات برنامه هسته ای ایران را به دست آورده است. از سویی دیگر قرارداد یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلاری آذربایجان با اسرائیل شامل تحویل ۶۰ فروند هواپیماهای بدون سرنشین (پهپاد) باعث نگرانی ایران شده است. همچنین رسانه‌های گروهی چند روز قبل اعلام کردند که بین جمهوری آذربایجان و شرکت اسرائیلی «رافائل» توافقنامه‌ای در خصوص خرید موشک‌های ضد تانک به امضاء رسیده است. همچنین ویکی لیکس چند هفته قبل به نقل از الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان اعلام کرده بود که مناسبات آذربایجان و رژیم صهیونیستی مانند کوه یخی است که 9 دهم آن زیر آب شناور است. بنابراین روابط اسرائیل با آذربایجان بیش از آنچه دارای جنبه‌های آشکار باشد از جنبه‌های پنهانی برخوردار است. این خبر و اخبار منتشره دیگر نشان از وجود روابط گسترده نظامی بین آذربایجان و اسرائیل دارد. هر چند استفاده از خاک آذربایجان توسط اسرائیل برای حمله به ایران به طور مکرر از سوی مقامات باکو تکذیب می‌شود و جمهوری آذربایجان رسما اعلام کرده که پهپادها را علیه ارمنستان به منظور آزادسازی سرزمین خود و حراست از خطوط لوله و حوزه‌های نفتی در دریای خزر استفاده خواهد کرد و همکاری‌های نظامی‌اش با اسراییل علیه ایران نخواهد بود ولی برخی موضع‌گیری و همچنین اقدامات باکو در گسترش روزافزون روابطش با اسرائیل اجازه نمی‌دهد فرضیه حمله اسرائیل به ایران از خاک آذربایجان نادیده گرفته شود. لذا سوالی که در اینجا مطرح می­شود این است که اسرائیل از حضور در منطقه قفقاز و آذربایجان چه اهدافی را دنبال می­کند؟

زمینه های تاریخی همگرایی آذربایجان و اسرائیل 

از ترفندهاى مقامات اسرائیل و یهودیان آذربایجان مظلوم‌نمایى تاریخى هر دو قوم و ملت آذرى و یهودى در راه دفاع از سرزمینشان است. به دیگر سخن، از آنجایى که بین دو جمهورى آذربایجان و ارمنستان اختلافات گردوخاک گرفته تاریخى وجود دارد و در کشمکش‌ها و ستیزهاى سرزمینى، بسیارى از مردمان هر دو قوم (یهود و آذرى) جانشان را از دست داده‌اند؛ صهیونیست‌ها از این وجه مشترک (به ادعاى خودشان) در جهت نزدیکى و پیوند تاریخ دو ملت یهود و آذربایجان و در راستاى اهداف خود نهایت استفاده را به عمل می‌آورند این مسئله در بیانیه‌هاى مقامات هر دو کشور به خوبى آشکار است. در این خصوص بیانیه یهودیان مقیم آذربایجان در رابطه با دهمین سالگرد قتل‌عام در شهر خوجالى شایان توجه است در این بیانیه آمده است: «۲۶ فوریه ۱۹۹۲ اهالی شهر خوجالى اعم از زن، بچه، پیر و جوان به دست ارمنى‌ها قتل‌عام شدند و در این قتل‌عام صدها نفر کشته و هزاران خانوار آواره و بى‌خانمان شدند، ما یهودیان ساکن آذربایجان در غم و اندوه برادران و خواهران خود شریک و هم درد هستیم. ما می‌توانیم احساسات دردناک آنان را درک کنیم. زیرا یهودیان هم در جنگ دوم جهانى در معرض قتل‌عام فاشیست‌ها قرار گرفتند». رژیم صهیونیستى همچنین در تلاش است که با دامن زدن به مسائل قومی در منطقه قفقاز از این عامل به‌عنوان جایگزینى براى اسلام استفاده کند.

اهداف رژیم صهیونیستى در آذربایجان

استراتژی اسرائیل در توسعه روابط با آذربایجان را می­توان در قالب سیاست های کلی رژیم اسرائیل تعریف کرد. در بیان ساده این سیاست، می­توان نظر بن گورین، اولین رئیس جمهور اسرائیل را مطرح کرد. وی معتقد بود که سیاست خارجی اسرائیل متکی بر کشورهای غیرپیرامونی و غیرعرب است و اسرائیل به جهت اینکه در محاصره کشورهای عرب متخاصم قرار دارد، امکان توسعه سیاست پیرامونی را ندارد. در نتیجه این کشور جهت خلاصی از این محاصره در دهه 50 یک اتحادیه با کشورهای مسلمان غیرعرب منطقه مانند ترکیه، ایران و اتیوپی تشکیل داد و روابط با این کشورها را گسترش داد تا یک خاورمیانه غیرعرب به وجود آید و به این وسیله اتفاق و یکدستی کشورهای مسلمان منطقه از بین رفت و اسرائیل نیازهای خود را تامین نمود. این اتحادیه با پیروزی انقلاب ایران در سال 1979 به شکست انجامید. در قالب همین اتحادیه بود که رژیم شاه تا سال 1979 یکی از تامین کنندگان عمده نفت اسرائیل محسوب می شد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی این امر متوقف شد.پس از فروپاشی شوروی، اسرائیل کشورهای مشترک المنافع به خصوص آذربایجان را جایگزین مناسبی برای ایران دانست و در همین راستا توسعه نفوذ خودرا در این کشورها بسط داد و از ابزارها و شیوه های متنوع برای رسیدن به این اهداف استفاده کرد. اسرائیل با توجه به نزدیكی آذربایجان به ایران نگاهی استراتژیك به توسعه حوزه نفوذ خود در جمهوری آذربایجان داشته و این امر را با برنامه ای دقیق و فارغ از تبلیغات به پیش می برد. با توجه به موقعیت ژئو پولیتیک، ژئواستراتژیک و ژئو اکونومیک جمهوری آذربایجان، این کشور برای اسرائیل از جهات مختلف حائز اهمیت است که می توان موارد را ذیل را برشمرد:

1. بهره‌برداری از یهودیان آذربایجان به عنوان جامعه‌ای که می‌توان به وسیله آنها در نهادهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آذربایجان نفوذ کرد. طی تلاش های یك ساله گذشته اسرائیل موفق گردیده تا یهودیان آذری مهاجر به سرزمین های اشغالی را در قالب «مجمع جهانی اسرائیل ـ آذربایجان» ساماندهی كرده و زمینه عملیاتی یك سلسله اقدامات و برنامه های دیگر در آذربایجان را فراهم سازد. طبق آمار منتشر شده بیش از دو سوم مهاجرین به اسرائیل بعد از فروپاشى شوروى از اقمار آن بوده‌اند که شمار قابل توجهی از آنها از آذربایجان و ازبکستان مهاجرت کرده‌اند. در این رابطه افتتاح خطوط پرواز و برقرارى روابط رسمى سیاسى با آذربایجان به‌ عنوان نخستین کشور از میان این جمهوری‌ها، مقدمه‌اى براى حضور فعال این رژیم در منطقه مى‌باشد.

 2. بزرگ‌نمایی تهدید ایران و اسلام‌گرایی. استفاده از تهدیدات مشترک دو جانبه و چند جانبه و توسل به ترفندهای سیاسی و تبلیغاتی.

3. نفوذ فرهنگی به کشور مسلمان و شیعه آذربایجان، به کارگیری ابزارها و شیوه‌های فرهنگی از جمله برگزاری فستیوال فیلم اسرائیل در باکو و همچنین برپایی نمایشگاه‌های کتاب برای کودکان و بزرگسالان به مناسبت‌های مختلف.

4. توسعه نفوذ سیاسی در کشورهای قفقاز، بهره‌ گیری از اختلافات داخلی جمهوری‌های سابق شوروی مانند اختلاف ارمنستان و آذربایجان یا اختلافات داخلی گرجستان با جدایی‌طلبان آبخازیا و… به مثابه ابزاری برای توسعه نفوذ در این کشورها.

5. جذب نخبگان اقتصادی و سیاسی این جوامع. در این زمینه می‌توان به کمک‌ها و مساعدت‌های مالی رژیم صهیونیستی، چه به صورت مستقیم چه غیرمستقیم، به برخی احزاب و روزنامه‌نگاران آذربایجان اشاره کرد. وظیفه این جراید و احزاب نزدیک‌کردن نظر مقامات کشور و افکار عمومی مردم آذربایجان به اسرائیل است.

6. بهره‌برداری از عوامل و عناصر  آمریکا و دیگر کشورهای همسو اسرائیل برای تحکیم موقعیت خود در آذربایجان. اسرائیل علاوه بر ابزارهایی که خود راسا اقدام به استفاده از آن می‌کند، از امکانات و توانمندی‌‌های امریکا نیز بهره می‌برد.

7. حضور در مرزهای شمالی ایران، یکی از مهم‌ترین اهداف اسرائیل در روابط با جمهوری آذربایجان حضور در مرزهای شمالی ایران است.

8 .تل‌آویو با وجود افزایش انزوای بین المللی و تلاش برای خارج شدن از فشارهای آمریکا بر پرونده هسته ای ایران به دنبال ایجاد روابط محرمانه و مستحکم با برخی کشورهاست که خارج از منافع آمریکا است، یعنی اینکه روابط اسرائیل تنها منحصر به آذربایجان نمی­شود، بلکه کشورهای دیگری را نیز در بر می­گیرد که منافع آمریکا ایجاب نمی کند آنها را افشا کند.

اهداف آذربایجان در ایجاد و گسترش روابط با اسرائیل

استراتژی آذربایجان در نزدیکی با اسرائیل به نیازهای ذاتی این کشور بازمی­گردد. این کشور پس از استقلال از یک ضعف اقتصادی و سیاسی رنج می برد و برای فائق آمدن بر این مشکلات به دنبال راه حل هایی بود. مقامات آذری با نزدیکی به اسرائیل چندین هدف را پیگیری می کنند:

1-   ایجاد ارتباط با آمریکا و کشورهای اروپایی از طریق اسرائیل

2-   استفاده ازکمکها و مساعدتهای اسرائیل برای سرمایه گذاری در آذربایجان و بازسازی ویرانی های جنگ و مبارزه با بیکاری و فقر درکشور

3-   استفاده از لابی یهود در مقابل لابی ارامنه در کنگره آمریکا در جهت متوقف کردن مصوبه 907 کنگره آمریکا که در آوریل سال 1992 به بهانه نقض حقوق بشر در جنگ با ارمنستان تحت فشار لابی ارامنه علیه آذربایجان در کنگره آمریکا تصویب می شد.

4-   مبارزه با اسلام گرایی وتروریسم

5-   جذب تکنولوژی جدید و بازسازی صنایع و آموزش کادر فنی و پزشکی

6-   مشارکت اسرائیل در تامین امنیت خط لوله نفت باکو-تفلیس –جیحان و محتملا خط لوله گازباکو- تفلیس –ارزروم

7-   تقویت بنیه نظامی آذربایجان با استفاده از امکانات اسرائیل: اسراییل دومین خریدار عمده نفت آذربایجان است و در قبال آن تجهیزات نظامی به آذربایجان صادر می کند.

 دورنمای رخداد

یکی از سناریوهایی که در رابطه با دورنمای گسترش رابطه آذربایجان با اسرائیل و تاثیر آن بر ایران مطرح می­شود حاکی از حمله احتمالی اسرائیل به ایران از پایگاههای آذربایجان است. در یک کار تحقیقاتی که زیر نظر سام گاردینر سرهنگ بازنشسته نیروی هوایی برای یک اندیشکده مرتبط با وزارت دفاع سوئد انجام شد، سناریوهای احتمالی برای حمله اسرائیل به ایران مورد تصور قرار گرفت. گاردینر معتقد است با اجازه پرواز از آذربایجان، بزرگترین مشکل اسرائیل که بنزین زدن جنگنده‌ها در آسمان بود حل می­شود. اگر جنگنده‌ها از آذربایجان حرکت کنند، می­توانند خیلی‌ کمتر بنزین حمل کنند و به همین نسبت بیشتر موشک حمل کنند که امکان یک حمله موفقیت آمیز را بزرگتر می‌کند. سناریو دیگری که مطرح می­شود این است که این همکاریها نمی­تواند گسترده باشد، چرا که آذربایجان می داند که ایران همسایه این کشور با مرزهای طولانی است و وابستگیهائی در زمینه‌های اقتصادی به ایران دارد و از منظر مسائل امنیتی نیز به این موضوع توجه می­کند.

با نگرش به رویکرد سیاست خارجی ایران به رژیم اسرائیل و با درنظر داشتن موارد واگرائی‌های ایران و آذربایجان در عرصه سیاست‌های خارجی و داخلی از یکسو و مشکلات موجود ایران در مناسبات با غرب بویژه آمریکا و با تعداد نسبتا زیادی از کشورهای مسلمان در خاورمیانه و خلیج فارس، عملا اتحادی نانوشته میان این کشورها علیه ایران در عرصه‌های نرم افزاری و سخت افزاری پدید آمده است. در این میان کشور آذربایجان که نگران ترویج و رشد اسلام سیاسی و تاثیرات مستقیم وغیر مستقیم ایران در این فرایند است، با اسرائیل و براساس محل تلاقی این اهداف می توانند همکاری­هایی را برای مهار ایران انجام دهند. به ویژه آنکه می دانند آمریکا نیز پشتیبان آنها خواهد بود. بنابراین اسرائیل از همه امکانات وابزارهای خود در سطح جهان، منطقه وکشورهای هم مرز با ایران برای مقابله با نفوذ ایران استفاده خواهد کرد. اما اینکه آذربایجان تا چه حدودی با این کشور همکاری کند جای سوال است.